Türkiye’de Ahşap Ev’in Bölgelere Göre Yapısal Olarak İncelenmesi ve Restorasyonlarında Yöntem Önerileri

 

1. Bölümde; Tarihsel süreç içerisinde, yerleşik düzene geçiş ile başlayıp, Türkiye’de çeşitli kültür bileşenlerinin izlerim taşıyarak gelişen konut mimarisinin, büyük bölümünü oluşturan ahşap evlerin, kökeni ve gelişimi irdelenmektedir.

2. Bölümde; Genel olarak ılıman, yağışlı ve ormanlık bölgelerin ürünü olarak ortaya çıkan ahşap evler, 18.yüzyıl ortalan ve 20.yüzyıl başlan olarak tarihlenebilen, 36 adet örnek evin özellikleri doğrultusundaki yapısal sistemleri ile İncelenmektedir.

3. Bölümde; geleneksel ahşap evin günümüz koşullarında yapısal koruma sorunları, yapısal bozulma nedenlerine bağlı olarak ortaya konulmaktadır.

…

 

İncelenen ahşap evler, 18.yüzyıl sonlan ve 20.yüzyıl başlan arasındaki süreçte inşa edilmişlerdir.

…ahşabın bünyesinde bulundurduğu fiziksel olanaklarla, her dönemde yaşam koşullarına uyum sağlayacak nitelikte ve kolay oluşturulması, islami inanışlarla şekillenen dünya malı dünya da kalır, felsefesinden hareketle kalıcılık özelliği aranmayan konstrüktif yapım yöntemleri ile çabuk üretilmesi, ahşap evlerin yaygınlaşmasında önemli etmendir.

 

19.yüzyıl başlarına kadar gelmiştir. Endüstri Devriminin öncesi “Zenaate Dayalı” düzeninde önemli bir yeri olması nedeniyle ahşap işçiliği gelişmiş ve çok güzel eserler verilmiştir.

 

S.H.Eldem, geleneksel ev plan tiplerinin dört ana grupta toplamıştır;

• Sofasız plan tipi

• Dış sofalı plan tipi

• İç sofalı plan tipi

• Orta sofalı plan tipi

 

Geleneksel ev mimarisinde toprak, taş, tuğla, ağaç olmak üzere dört çeşit malzeme kullanılmıştır. Topraktan yapılan binalara kerpiç, taştan ve tuğladan yapılanlara kârgir, ağaçtan yapılanlara ahşap veya yansı kârgir, yansı ahşap olanlara yanmkârgir bina denilmektedir / s. 15

 

Ahşap, Türk ev yapımında oldukça yaygın kullanılan malzeme olmuştur.

 

Geleneksel Ahşap ev yapı sistemlerini üç ana başlıkta toplamak mümkündür.

1. Ahşap Yığma Sistem; Ağacın doğal halde veya işlenerek yatay bir düzende birbiri üstüne konması ve köşelerinin geçme tekniği ile birleştirilmesidir.

2. Ahşap Karkas Sistem; Temel veya yığma (taş, kerpiç, ahşap) sistem üzerine ahşapların çatılarak taşıyıcı bir sistem oluşturmasıdır. Bu sistem duvar yüzeyi oluşturulurken kullanılan tekniğe göre aşağıda belirtilen alt gruplara ayrılmıştır.

Ahşap karkas sistemin arasının kerpiç, tuğla, taş veya ağaç ile dolgu yapılması,

- Ahşap karkas sistemin arasının tuğla, taş veya kerpiç ile düzgün olmayan bir teknikte doldurulması ve bağdadi sıvanması veya tahta kaplanması,

Ahşap karkas sistemin belirgin modüler (panel) kurgu sistemi ile oluşturulup arasının tahta veya taş ile dolgu yapılması,

Ahşap karkas sistemin arasının boş bırakılıp dış taraftan tahta kaplanıp, iç taraftan bağdadi tekniğinde sıvanması biçiminde uygulanmıştır.

3. Karma Sistem; Farklı yapı sistemlerinin bir arada kullanılmasıdır.

Bu üç ana başlıkta belirtilen yapı sistemleri ile oluşturulan ve ana taşıyıcı malzemesi ahşap olan evler, tez konusu içinde “ahşap ev” olarak kabul edilmiştir. / s. 20

 

Ahşapta, genellikle hücrelerin yapısı; yumuşak bir madde olan, selüloz (C₆ H₁₀O₅) dan, liflerin yapısı ise sert bir madde olan, lignin (C₁₀H₁₃O₃) x den meydana gelmiştir.

Ağaç yaşlandıkça bünyesinde lignin artmaktadır.

 

İklimsel veriler, ahşap evlerin biçimlenişinde ve yerleşim dokularının oluşturulmasında belirleyici en önemli etken olmuştur.

 

Batı Karadeniz Bölgesi Plan Tipleri: 18.yüzyıl sonuna kadar açık sofalı plan tiplerini korumuşlardır

Açık sofalı planda iki odalı tipler kareye yakın bir dikdörtgen plan üzerine kurulmuştur.

Doğu Karadeniz Bölgesi Plan Tipleri: Sofalar açık olmayıp, korunaklı yapılmışlardır

Hayatlı ya da açık sofalı planlar Ardanuç, Artvin ve Trabzon evlerinin bazılarında uygulanmıştır

Trabzon'da 17.yüzyıhn son yıllan 19.yüzyıl arası açık sofalı ev plan tipi görülmüştür. Geniş sofalar doğuda avluya baktırılarak, geniş dış manzaradan faydalandırılmıştır

Trabzon'un batısında ise toprak zeminli aşhane yerine ayrı bir mutfak planda yerini almış ve yemek pişirilen, ev halkının zaman zaman oturma, yemek yeme eylemlerini karşılayan bir mekan olmuştur. / s. 46

 

Tahta yığma olarak üretilen evlere, Trabzon ve doğusunda kalan bölgede “taraba” denilmektedir.

 

Çatı Yapım Yöntemi: Ahşap yığma olarak inşa edilmiş evlerde, ağaç öğelerinin sonuncusu taban aşığı olarak kullanılmış, mahyada düzenlenen aşıklar üzerine 30-60 cm aralıklarla yerleştirilmiş yuvarlak veya yontulmuş ağaç merteklerle basit eğimli sistem kurulmuştur

Ahşap karkas evlerde uygulanan eğimli çatılarda, ilke olarak çatı bağlantısı ve makası kullanılmamış, genelde oturtma sisteminde çözümlenmiştir. / s. 54

 

Saçak; Çok yağışlı bir bölge olduğu için, genelde geniş saçak yapışmıştır. Saçak genişlikleri 80-1.80 cm arasında değişmiş, saçak ucunda oluk yapılmamış, yağmur sularının bir an önce toprağa iletilmesine çalışılmıştır.

 

Çatı örtüsünün diğer bir çeşidi olan işlenmiş ağaç malzeme ile oluşturulmuş örneklere / Bolu-Artvin ve çevresinde rastlanmıştır.

(bu çatı örtüsüne) Rize ve Artvin’de “hartama” / Bolu-Gerede, Safranbolu ve çevresinde / “pedavra” denilmiştir. / s. 56

 

Doğu Karadeniz bölgesine özgü orta mekan olan aşhanede sürekli ateş yanan büyük ocaklar yapılmış ve çoğunlukla bu mekanda baca olmayıp, dumanlar çatı arasında bırakılan deliklerden atılmıştır.

Dumanın evin içinde yayılmasını önlemek için ocağın veya ateş yanan yerin üstüne gelen bölümde tavandan sarkan aşhane perdesi denilen bir ayırıcı yapılmıştır. / s. 62

 

Orta Anadolu Bölgesi / s. 104 vd.

 

Batı Anadolu Bölgesi / s. 135 vd.

 

Güney Anadolu Bölgesi / s. 168 vd.

 

Marmara Bölgesi / s. 195 vd.

…

 

Dışa kapalı geleneksel aile yapısı, ailenin toplum içindeki yeri ve günlük yaşantısındaki genel özelliklerin etkisi ve islami inanışlar ile bütün bölgelerde benzer tasarlanan planlar görülmektedir. Bu etki ile biçimlenen evlerde, servis mekanlarına sahip alt katlar dışa kapalı ve iç kısımda bir bahçe veya avlu oluşturmakta, üst katlar ise ortak bir yaşama mekanı ile buraya açılan odalardan meydana gelmektedir.

 

GELENEKSEL AHŞAP EVİN YAPISAL KORUMA SORUNLARI

 

Yapım, Onarım Hataları: Evlerin ilk yapımında veya onaranında, yanlış malzeme seçimi detay hatalarına bağlı gelişen tahribatlardır. Yakın çevreden (ekonomik ve kolay bulunması) elde edilen ve genellikle yumuşak dokulu (çam, köknar, kavak) ağaçlar, fazla işlenmeden kabuklan soyularak yapıda kullanılmıştır. / s. 272

 

Koruyucu kaplamaların (özellikle üst örtü) bakımsızlığı yapıyı ısı ve su yalıtımı açısından zayıflatır.

 

Evlerin gelir getirisi için yıkılmaya terkedilmesi veya yakılmasıdır. Çeşitli nedenlerle terkedilen evlerin, malzeme temini için (kapı, dolap, tavan ve benzeri süsleme elemanlarının sökülüp alınması) tahrip edilmesi Anadolu’da oldukça yoğun görülen bozulma nedenidir.

 

Aile yapısının değişmesi ve çekirdek aile yapışma dönüşmesi ev boyutlarını etkilemiş, mevcut evler bölünerek kullanılmaya başlanmış, yeni evler de daha küçük ve daha çok insanı barındırmaya yönelik olarak hızla üretilmiştir. Sahip değiştiren evler, yeni sahiplerine uygun yapısal değişimlere uğramıştır.

 

…rutubet artarsa ahşabın boyutları büyümekte, azalırsa boyutlar küçülmekte, bu olay pratikte “ahşap çalışır” şeklinde ifade edilmektedir.

Ahşabın doğal kusurları olan budaklar, yarıklar, yaralar, urlar gibi anatomik bozukluklar, ahşabın boyuna çalışmasını arttırmaktadır. / s. 290

 

SONUÇ; GELENEKSEL AHŞAP EV’İN YAPISAL KORUNMASI İLEİLGİLİ KURAMSAL VE YAPISAL AÇIDAN ÖNERİLERİN GELİŞTİRİLMESİ

12-17 Haziran 1995 de Finlandiya Soumenline’de yapılmış olan ICOMOS Uluslararası Eğitim Komitesi toplantısında kabul edilen metinde olduğu gibi “koruma eyleminin amacı anıtın gizli kalmış değerlerini ve özelliklerini göz önüne alarak en üst seviyede bir uygulama standardına ulaşmak için koruma eylemi sorumluluğu yüklenebilecek bir uzman yönetiminde çeşitli meslek guruplarının ortak çalışması ile gerçekleştirilmeli ve yapıya müdahale gerekli olan en az düzeyde tutulmalıdır / s. 298

…

Çobancaoğlu, Tülay (1998), Türkiye’de Ahşap Ev’in Bölgelere Göre Yapısal Olarak İncelenmesi ve Restorasyonlarında Yöntem Önerileri, Doktora Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul

…