Gazali - Esmâ-i Hüsna Şerhi - Notlar

Gazali - Esmâ-i Hüsna Şerhi

Ferşat Yayınları, 2005

Mütercim, M. Ferşat

 

Takdim

Hamd olsun Allah'a ki, Kitab-ı Celîlinde "Allah, Esmâ-ı Hüsnâ sahibidir; O'nu bu güzel isimleri ile çağırın!" buyurdu.

 

İmam Gazalî Hayatı ve Eserleri

İmam Gazafî Hazretlerinin yaşadığı asır olan Hicri V/Milâdi XI. Yüzyıl, Abbasi halifelerinin siyasi ve idari nüfus bakımından ikbâllerinin sönmek üzere oldukları devirdir.

İmam Gazali hicri 450 (Miladi 1058) de Horasan'ın Tus şehrine dünyaya geldi. Babası hayatını yün ticaretiyle kazanan mütevazı dindar bir müslümandı.

 

Tus'ta Ahmed b. Muhammed el Razakani'den bir müddet fıkıh okuyan Gazali, sonra Cürcan’a giderek, İmam Ebu Nasr'al İsmaili'den de ders okudu.

Bu dersleri havi notlarını, yolda haydutların gasp ettikleri, ricası üzerine iade etmeleri ve bu hadiseyi ilahi bir ikaz sayarak bu olaydan sonra bütün öğrendiği bilgileri ezberlemesi hadisesi çok meşhurdur.

Nişabur'a giden Gazali, İmam'ül Haremeyn Ebü'l Ma'ali el - Cuveyni(vefatı 478)'nin derslerine devama başladı.

 

…kalbine düşen şüphe tohumlarının gittikçe kuvvetlenmesi, halet-i ruhiyesi üzerinde tesirler icra etmeye başladı. (Bu halleri bizzat kendinin kaleme aldığı el'Munkız-u min'ed-Dalâl isimleri eserinde tafsilatıyla yazılıdır.)

Bağdat'ı terke, halvet ve uzlet hayatı yaşamağa karar verdi.

14. Cemaziyülahır. 505 (I9 Aralık 1111) Pazartesi günü vefat etti.

 

Gazali mutezileye karşı (Fays'ül-Tefrika beyn-el İslam ve'l-Zendeka), İsmaililere karşı (el'Mustahziri), (Mufassi l'al-Hilaf) (el'Durc al-Merkum), (el'Kıstas'ül-Müstakim) eserlerini yazmış ve onların batıl mezheplerini iptal etmiştir.

İmam Gazali felsefecilerin fikriyatını öğrenmek için evvela iki sene kadar felsefe ile uğraştı.

Felsefe mevzu'unda evvela onların maksatlarını anlatan (Makasıd'-ül-Felasife) isimli eserini yazmış bilahare felsefecilerin sapıklığını ispat eden (Tehafüt'-ül-Felasife) isimli meşhur kitabını yazmıştır.

 

Eserleri

1          - İhya-i' Ulum'id-Din

2          - Kimya-ı Saadet.

3          - El'Erbaın (Kırk Esas)

4          - el'itikad fi'l-İktisad.

5          - Mükaşife'tül-Kulûp (İlâhi Nizam)

6          - Minhac'ül-Abidin. (Abidler Yolu)

7          - Mizan'ül-Anel (Amellerin Ölçüsü

8          - Cevahir'ül-Kur'an (Kur'an'dan Cevherler)

9          - Eyyühel Veled (Oglum'a

10       - Ravdat'üt-Talibin (Tasavvufun esasları)

11       - Dürret'ül-Fahir (Kıyamed ve Ahiret)

12       - el'Munkız-u min-ed-Dalal.

13       - el'Hikmet-ü fi Mahlukatillah.

14       - Nasihat'ül Müluk. (Devlet Başkanlarına)

15       - Bidayet'ül-Hidaye

16       - Sırr'ül-Âlemin. (Âlemlerin Sırrı)

17       - el'Keşfü vet'Tebyin (Riyadan İhlasa, Gururdan Teva- zua)

18       - Hülasat'üt Tesanifi fıt'Tasavvufı. (İrfan Ordusunun El Ki¬tabı)

19       - Mearic'il-Kûds. (Mukaddes Merdivenler)

20       - Mirac'üs-Salikın. (Hak Yolcularının Miracı)

21       - el'Kıstas'ül-Müstakim.

22       - Kavaid'ül-Akaid (Akaidin Esasları)

23       - el'Madnun'üs-Sagir (Sorular ve Cevaplar)

24       - Tehafüt'ül-Felâsife. (Felsefecile Cevap)

25       - Mişkat'ül-Envar. (Nurlar Feneri)

26       - er'Risalet'üt-Ledünniyye, (İlahi Sır)

27       - Faysal'üt-Tefrika Beyn'el-İslâm vez-Zendeka (İslam'da Müsamaha)

28       - et'Tecrid fi Kelimetit-Tevhid. (Kelime-i Tevhid Kal'ası)

29       - Zübdet'ül İhya

30       - el'Mürşid'ül-Emin

31       - el'Kanun'ül-Külli fit-Tevil

32       - Kitab-ı Kavasım el'Batınıyye

 

Esmâ-i Hüsnâ Şerhi

Birinci Bölüm: Bu bölüm, isim, müsemma ve tesmiye terim¬lerinin mana ve hakikatlerinin izahıdır.

İkinci Bölüm, Allah-ü Teâlâ'nın doksan dokuz isminin mana¬larını şerh ve izahıdır.

Üçüncü Bölüm, Esma-i Hüsna'nın tevkifen doksan dokuz¬dan fazla olduğunu beyan hakkındadır ki, bu isimlerin yüz ol¬mayıp doksan dokuz olarak tayin ve tahsisinin faidesi ve Allah-ü Teâlâyı muttasıf olduğu medh sıfatları ve manası medh olan her sıfatla vasıflandırmanın cevazı izah edilecektir.

Manası noksanlık iş'ar eden sıfatların Allah-ü Teâlâ hakkında kullanılması zinhar caiz değildir

Gerçek şu ki, Allah, emir buyurduğu veçhile Esma-i Hüsna ile anılır. Şa¬yet isimleri geçerek O'nu sıfatları ile çağırmak istersek yalnız medh ve celal sıfatları ile çağırabiliriz.

 

BİRİNCİ BÖLÜM

İsim, Müsemma ve Tesmiye Terimlerinin Mânâsının İzahı Hakkındadır

İsim ve müsemmâdan bahsedenler çoğalmış, ayrı ayrı yollar tutulmuş ve fırkalardan çoğu haktan sapmıştır.

Fırkalar arasında baş gösteren bu ihtilafın men¬şei ikidir:

A - İsmin kendisi tesmiye midir değil midir?

B - İsmin kendisi müsemma mıdır değil midir?

Gerçek şu ki, isim tesmiye de değildir müsemma da değil¬dir.

Bu üç kelime, müteradif olmayıp bilâkis mütebayin (birbirine zıd) dır.

 

Eşyanın aslıda vücudu, zihinlerde vücudu ve dillerde vü¬cudu vardır. Gerçek ve hakiki olan vücud, asıdaki vücuddur.

İlim diye tabir ettiğimiz şey işte bu sur et ve bu şeklidir. O halde ilim malumun bir örneğidir.

 

Lafızlar, eşyanın ayânına (zat ve asıllarına) delalet etmek üzere insan iradesinin özel surette vazettiği alfabetik harflerden ibarettir.

 

a - Lafız, kendisinde değil gayrisinde manaya delâlet eder¬se o harftir.

b - Kendisinde mânâya delâlet eden lafız da iki kısma ayrı¬lın

1          - Mânâsının zamanla alâkası olan lafız. Buna fiil denir. Vurdu ve vurur gibi.

2          - Mânâsının zamanla alâkası olmayan lafız. Buna isim de¬nir. Gök ve yer gibi.

 

Tesmiyenin manasının, bir şeyin ismini anmak veya onu vasfetmek olduğunu, açıklamış bulunmaktayız.

 

Bu Kısım, Mânâca Birbirine Yakın Olan İsimlerin İzahı Hakkındadır.

…doksan dokuza dahil olan isimlerin mahza müteradif (eş anlamda) olmaları uzaktır. Çünkü isimler, harfleri ve mahreçleri için değil, ancak mefhumları ve manaları için aranırlar.

 

Bu Kısım, Muhtelif Mânâları Bulunan Ve Bu Muhtelif Mânâlara İzafetle Müşterek Olan İsim Hakkındadır.

 

Bu Kısım, Allah-U Teaia’nın Ahlakı İle Ahlaklanmak, O’nun Sıfat Ve İsimlerinin Manaları İle İmkan Nısbetınde Nefsi Tezyinetmek Sahasında Kulun Kemâl Ve Saadeti¬Nin Beyanı Hakkındadır.

Allah-ü Teâlâ'nın sıfatlarını mütalaa eden kişinin kalbi, masivadan tama¬men arınmış olmalıdır. Çünkü marifet arzunun tohumudur; nefsani duygulardan boş olan bir kalbe rastlayınca derhal yeşerir ve eğer kalb, bu duygulardan hali olmazsa tohum da başarılı olamaz.

 

Bir hayvanı istek ve öfkeden başka harekete geçiren bir amil yoktur. Hayvanın aklı yoktur ki, onu istek ve öfkenin icaplarına muhalif (aykırı) olan işlere çağırsın.

 

…melekler, idraki yakınlık ve uzaklığın tesiri altında bulun¬mayan varlıklardır.

 

…insan, hayvaniyet ve melekiye'tten mürekkeb (terkib edilmiş) bir varlıktır.

 

Allah'ın eşi ve ben¬zeri yoktur. Allah hiç bir şeye benzemez ve hiç bir şey de O'na benzemez.

“Allah'ı çok iyi bilirim" diyen de bence sözünde doğrudur ve “Allah'ı bilemem” diyen de sözünde doğrudur.

 

Allah-ü Teala'yı tanımanın da iki yolu vardır: Biri kaasır (kusurlu) ve öbürü mesdüd (kapalı) dır. Kaasır, isim ve sıfatların zikredilmesidir ki, bunun yolu, nefislerimizden öğrenip bildiklerimize benzetmektir.

 

Allah'ı, hakikati üzere Allah’tan başkasının bilmesi muhal (imkansız)dır.

 

İKİNCİ BÖLÜM

Gayeler ve Maksadlar Üç Kısımdan Müteşekkildir

Birinci Kısım

Allah'ın Doksandokuz İsminin Manalarının Şerh ve İzahı Hakkındadır. 

Allah

Allah'tan başka her varlık helâka mahkumdur. Yok ola¬caktır, baki kalacak olan, ancak ve ancak O'dur! Lafza-i Celâl bu mânâyadır.

(Allah) Allah'ın doksan dokuz isminin en büyüğüdür!

 

Kulun, bu isimden nasibi, son derece teabbud olmalıdır. Yani Allah'a bütün kalbi ile bağlanmalıdır. Hem de öylesine ki, gözü ondan başkasını görmemeli, ondan başkasına iltifat eyle¬memeli, ondan başka hiç kimseden bir dilekte bulunmamalı

 

Er’RAHMAN er’RAHÎM

Bu iki isim, rahmet kökünden gelmedir, Rahmet (esirgeme) esirgenmiş bir varlığı gerektirir

 

(Rahman) Mü'minler bu isimden ne elde edebilirler?

Mü'minler / Allah'ın gafil kullarına merhamet edip onları olanca güçleriyle Allah yo¬luna vaaz ve nasihat etmek suretiyle çevirirler.

 

(Rahim) Mü'minler bu isimden ne elde edebilirler?

Gücü yettiği kadar muhtaç durumda olan kimselerin ihtiya¬cını karışılar, yanında ve memleketinde ihtiyacını karşılamadığı hiç bir fakir bırakmaz.

Bu say¬dıklarımızdan aciz olursa, o zaman ona hayırlı dualar yapmak suretiyle onun hüzün ve kederini paylaşır...

 

el'MELİK

O, öyle bir varlıktır ki, ne zatında ve ne de sıfatında hiç bir varlığa ihtiyacı yoktur. Bilâkis her şey zatın da, sıfatında, mev¬cudiyetinde ve bekasında ona muhtaçtır!

Kullardan gerçek Melik o kişidir ki; Allah'tan başka kimsesi olmaz.. Allahtan gayri her şeyden alakasını keser

 

Dünyaya karşı olan hırs ve şehvetini kesersen, hem dün¬yada hem ahirette sultan olursun. Çünkü sultanlık hürriyet ve ihtiyaçsızlıkta görülebilir; esaret ve zillette değil...

 

el’KUDDÛS

O, hissin idrak ettiği, hayâlin tasavvur ettiği, vehmin ileri atı¬lıp tahayyül ettiği, vicdanın ihtilâç, ettiği tefkirin tasarladığı her vasıf (nitelik) den münezzeh ve müberradır.

 

 

es'SELAM

O, zatı ayıptan, sıfatı noksanlıktan, ef'ali kötülükten beri olan bir varlıktır.

 

Hile, kin, hased, kötülüğü istemek gibi şeylerden uzak, günah ve yasaklardan beri olan her kul, Allah'a selâmet bulmuş bir kalple silecektir. İşte kulun bu gibi huylardan arınması Selam-ı Mutlak'dan istifade etmesiyle mümkündür.

 

el'MÜ'MİN

O öyle bir varlıktır ki, bütün emniyet ve em an ona racidir. Çünkü emniyet sebeplerini açıklamış, korku yollarını kapatmıştır.

Korku mahalli olmadan emniyet, helak olma tehlikesi olma¬dan da korku tasavvur edilemez.

 

el'MÜHEYMİN

O (Allah), yaratmış olduğu mahlukatının amelleri, rızıkları, ecellerini bilip muhafaza eder.

 

Kendini mürakaba eden, kendi kusurlarını anlayan ve dü¬zeltmeye çalışan, kendisini iyi hal üzere devam ettirmeyi başa¬ran her kul kalbine hâkim olma itibari ile müheymindir.

 

el’AZİZ

O, öyle bir kıymetli isimdir ki, emsali az bulunur. Ona çok İhtiyaç duyulur. Ona ulaşmak güç olur. Bu üç manayı üzerinde bulunduramayan kişiye "Aziz" ismi, verilemez!

 

el'CEBBAR

O, öyle bir varlıktır ki, dilediğini cebir yolu ile herkeste icra edebilir.

 

Kullardan bu isme layık olan / Hazret-i Muhammed (S.A.V.)tir.

 

el'MÜTEKEBBIR

O zatına nispetle herkesi hakir gören, azamet ve kibriyayı ancak kendi nefsine layık gören, başkalarına meliklerin kölelere karşı takındığı bir nazar misali bakandır...

Her kim, kendini başkalarından üstün görüp de kibirlenirse onun bu davranışı boş ve mezmumdur, Çünkü büyüklük aza¬met ancak ve ancak Allah’a mahsustur...

 

el'HALİK el'BARİ el’MUSAVVİR

Cenab-ı Hak, takdir edici olarak da haliktır, icad edici olarak da halıkdır. Nihayet müsavvir (şekillendirici) olarak da haliktır.

 

İnsanın bünyesi ancak su ve toprakta vücut bulabilir.

…kuru ile yaşı birbirine katıştırmalı ki, çamur haline gelebilsin. Sonra pişirici bir hararet (fırın) lazımdır ki, su ve toprak, karışımı muhkemleşip ayak da durabilsin.

 

Kainatın yarısına kadar gitsek, nizam ve intizamındaki hik¬metleri sayacak olsak bitiremeyiz.

Ayrı ayrı her şeyin hikmetini bilen, El-Musavvir isminin mana¬sım daha iyi anlar ve bilir.

 

Bu isimden kulun nasibi şu olmalıdır. Önce kendi nefsinde bütün âlemin şeklini ve suretini görmelidir. Derin derin düşünüp tafsilâta geçmelidir.

 

El-Halik ve El-Bari isimlerine gelince; Kulun bu isimlerde hiç bir rolü yoktur. — yani kullara bu isimler verilmez ve onlara yaratıcı denilmez

 

el'GAFFAR

O, iyilik yapan ve çirkini örtendir.. Günahlar, Allahın dünya¬da örttüğü ve ahirette cezalandırmaktan (Kullar) hakkında vaz¬geçtiği çirkinliklerdendir.

El-Gafr, örtmek manasındadır.

 

Kulun bu isimden alacağı ilham şudur:

Oda başkalardan sadır olan hataları örter. Kimsenin ayıbını yüzüne vurmaz.

 

el’KAHHÂR

O, öyle bir varlıktır ki, düşmanlarının belini kırar, onları öl¬dürmek suretiyle kahreder. Hayatta hiç bir varlık yoktur ki, onun kahrı ve kudreti altında kıvranmasın. Satveti karşısında aciz kal¬masın.

 

Kullardan kahhar, düşmanlarını kahr edene denir. Kulların en büyük düşmanı iki yanı (sağrısı) arasında bulunan nefsidir.

 

el’VAHHÂB

Hibe, karşılığı olmayan ivezsiz ve garazsız bir bağıştır..

Cömertlik, karşılığında hiç bir şey beklemeden vermek ve bağışlamak ancak Allah'tan beklenir.

 

Haz, insanlarca yapılan herhangi bir ışın karşılığı demek¬tir. Kul, ibadeti esnasında bu gibi niyet ve arzudan tamamen tecerrüt ettiğinde, Allah'tan başka gayesi ve maksadı kalmamış demektir.

 

er’REZZAK

Rızıkları ve rızık verdiği varlıkları yaratan, rızıklarını onlara ulaştıran, rızıklarla faydalanmalarına temin eden hiç şüphe yok ki, O'dur!

 

Bu vasfın, gerçek sahibi Allah olduğunu bilmesi, O'ndan başka kimsenin müstahak olmadığını iyiden iyiye anlamasıdır. Böylece rızkı ancak O'ndan bekler. Bu hususta O'ndan başkası¬na itimad ve tevekkül etmez.

 

Kulların elleri, Allah’ın hâzineleridir. Ellerini bedenlerin rızıklanması için, seferber eden, dilini kalplerin rızıklanması için ayakta tutan kişi, bu sıfatın sevabına nail olacakların en şereflisi¬dir!

 

el’FETTAH

O, öyle bir varlıktır ki, onun inayetiyle bütün kapalı (kapılar) açılır, hidayetiyle her müşkül hal olur

 

el’ALİM

Kulun ilim sayesinde elde ettiği şeref; ilmin, Allah sıfatların¬dan oluşu sebebiyledir.

 

el'KABIZ   el'BÂSIT

Ölüm anında varlıkların ruhunu kabz eden

 

el'HAFİD er’RAFİ

Kafirleri, felakete düçar etmekle alçaltan; Müminlere saadet¬ler bahş ederek yükselten O'dur!

Kul, bu isimden şöyle İstifade edebilir: Hakkı görünce kaldırır, batılı görünce yerin dibine indirir. Bu da ancak, haklıya arka çıkmak, haksızı haksızlıktan menetmekle olur.

 

el'MUİZ     el’MUZİLL

Mülkü, dilediğine veren, dilediğinden alan şüphesiz Odur! Gerçek mülk, ihtiyaç zilletinden kurtulmakta şehveti kırmakta, cehaleti bertaraf etmektedir.

 

es'SEMİ

Duyar amma bizim gibi kulakla değil, yapar amma bizim gi¬bi eli yoktur, konuşur amma bizim gibi dille değil.

 

His (duyma) yönünden, kulun bu sıfattan nasibi vardır lakın kısadır.

 

er'BASÎR

Her şeyi gören, yerin altındakileri de, üslündekileri de hüla¬sa bütün kainatı gören O'dur!

 

el'HAKEM

…hükmeden O'dur! Onun verdi-n hükmü kimse bozamaz, (niçin böyle hüküm ver din diye) O'na kimse soramaz.

Hakikaten insan için kendi çalıştığından başka (bir şey) yoktur. Hakikaten çalıştığı ileride görülecek.

 

Olan, vaktiyle ne takdir edilmiş ise odur. Mutlaka: olacaktır. Bunun önlenmesi imkansızdır.

Öyleyse üzüntü boşunadır. Kulun yapacağı şey, rızkım ga¬yet vakar ve sükunet içinde, endişeye kapılmadan, telaşa düş¬meden aramasıdır.

 

Kişi, saadete ancak selamet bulmuş bir kalple vasıl olabilir.

Kalp selameti; nefsin tezkiye ve yetiştirilmesi çalışmakla elde edilir.

 

el'ADL

Allah hakkında bu vasfı anlamak isteyenin, her şeyden önce yedi kat gökten al da, ta yerin dibine kadar olan varlıklarda ce¬reyan eden Allah'ın işlerini iyice bilmesi gerekir.

 

Cenab-ı Hakk’ın bu isminden kulun istifade edebileceği hu¬sus şudur:

Her şeyden önce Kul, şehvet ve gadabını, akıl ve dine hiz¬metçi etmelidir.

 

Tafsilata gelince: Şeri Şerifin çizdiği hudutları aşmamakla adalete riayet etmiş sayılır. Şayet İlahi hudutları aşarsa, hemcinsi¬ne karşı haksızlık ederse, o takdirde adaletten ayrılmış ve zulm etmiş demektir.

 

Kişi, zaman ve feleğe kabahat yüklememekle mükelleftir. (İşte ne yapalım bu yaptıklarımız zaman icabı... Zalim felek geldi de bizi mi buldu?) gibi sözlerle zamanı ve feleği suçlamak - ki bu zamandaki insanlarını ekserisinin yaptıkları gibi - bir ceha¬let örneğinden başka bir şey değildir. Kul şunu iyi bilmeli ve aklına koymalıdır ki, her şey bir sebebe bağlıdır. O şekilde ter¬tiplenmiştir. Allah tarafından nasıl tertip edilmiş ise öylece vuku bulmaktadır.

 

el'LÂTİF

Fiilde rıfk (yumuşaklık), ilimde lütuf bulunursa işte lütfün manası tamamlan¬mış olur.

Lütûf usullerinin en iyisi, salih amel, Allah'ın rızasına uygun hareketlerle, tam bir ihlâs içinde Hakk'a koşmaktır.

 

er'HABİR

İlim, gizli ve batini şeylere izafe edildiğinde o ilme Hibre (Haberdat olma), sahibine de Habir (Tam manasıyla haberdar) denilir.

Kalpte çöreklenen gizli şeyler de; kin, hiyanet, gış, dünyaya karşı aşırı temayül, kötüyü gizlemek, iyiyi de sırf gösteriş için izhar etmek gibi köksüz hislerdir.. İşte kendini bilen ve kendi iç dünyasından haberdar olan, kişi, iç aleminde cereyan edenler¬den haberdar olur ve ona göre kollarını sıvar da olanca gücü ile o hislerle mücadele eder.

 

el'HALIM

O, kullarının isyanını, onların kendi emrine muhalif olan dav¬ranışları görür, bilir de öfkeye kapılıp hemen onları cezalandır¬maya kalkışmaz. Onları yerden yere çarpmaya iktidarı olduğu halde onlara karşı Halim olur.

 

el'AZÎM

İnsanlar arasında bu sıfata haiz olanlar. Peygamberler ve âlimlerdir.

Kişi, bunlardaki büyüklüğü bilmiş olsa onların heybetinden kalbi titremeğe başlar, sinesine sığmaz olur.

 

el'GAFUR

Gaffar (Ziyadesiyle afv edici) manası'nadır.

Gaffar mağfiret bakımından çokluk ifade etmekte, yani mağfiretin tekrarlanması babında ziyadelik ifade eder. Lâkin, faul vezninde olan "Gafur" gufranı tam olan, bütün mağfiretleri içine alan gayet şümullü bir mâna taşımaktadır.

 

eş'ŞEKÛR

…yapılan amel karşılığında ahiret âleminde sonsuz ni¬metler veren, demektir.

 

Kul, bazen gördüğü bir iyiliğe karşı sadece teşekkür etmek le Şakir (şükredici) olur. Bazen da gördüğü iyiliğe karşı daha fazla iyilik yapmakla (şakir = şükredici) olur.

 

Allah'ın nimetlerine karşı yapılacak en iyi şükür: O nimetleri masiyet yollarında kullanmayıp, ta'at yollarında kullan¬maktır.

 

el'ALİY

Bu öyle bir rütbedir ki, bunun fevkinde rütbe yoktur, bütün rütbeler ondan aşağıdır.

 

Cisimler gibi ölçülmekten, tartılmaktan münezzeh olan Ulu varlığın yüceliği rütbe itibariyledir. Yoksa bir mekân üstündedir, anlamında değildir. Arşın zikredilmesi ise, çünkü arş bütün ci¬simlerin üstündedir, hepsinin üstündedir. Onun için onun üs¬tünde olansa her şeyde üstün olacağı muhakkaktır.

 

el’KEBÎR

O, kibriya sahibidir.

Kullardan bu vasfa layık olanlar, olgun kimselerdir ki, bunlar ahlak bakımından herkese örnek olurlar.

 

el'HAFÎZ

O, gerçekten Hafız (Koruyucu)dır.

 

Kudreti yüce olan Allah'ın hıfzı (koruması) varlıktaki her şeyi kuşatmıştır, hatta yerden biten otu bile muhafaza etmiştir. Onun içini (özünü) korumak için ona kabuk vermiştir.

 

Gökten inen yağmurun her damlasına, onu yerde kararlaştıran yerine rahatça inebilmesini sağlayacak bir melek verilmiştir.

 

Kullardan bu vasfa layık olan o kişidir ki, azalarını, kalbini, di nini ve ahlâkını, öfke, şehvet, hücumlarından, nefis ve şeytanın entrikalarından kurtarır. Çünkü O, uçurumun tam kenarında sayı lir, eğer sıkı durmazsa, daima yanında bulunan bu helâk edici düşmanları onu iter ve uçuruma yuvarlarlar!

 

el'MUKÎT

Bunun manası; azıkları yaratıp beden ve kalplere gönderen demektir. Bedenlere gönderilen azıklar, yemek içmek gibi azık¬lardır, kalbe ulaştırılan azık ise marifettir.

 

el'HASÎB

Bu, kâfi (yeterli) anlamına gelmektedir. Allah-ü Teâlâ herke¬se ve her şeye kafidir (yeterlidir).

 

el'CELIL

O, Celâl sıfatları ile Muttasıf olandır.

Celâl sıfatları, kimseye muhtaç olmamak, hakimiyet, Tekaddüs, ilim ve kudretten ibarettir. Bu sıfatların hepsini birden ihtiva eden Mutlak cemdir ki, o da Allah'tır...

 

Sonra Celâl Sıfatı, O'nu idrak eden basiret'e nispet edildi¬ğinde, ona Cemâl denilir. Onunla muttasıl olana da Cemil der¬ler.

 

Kullardan çelil ve cemil olan, gören kalplerin lezzet duya¬cağı güzel ahlâkla muttasıf olandır. Dış görünüşe kulak asma!

 

el’KERIM

O vaad ettiği zaman sözünü yerine getiren, verdiği zaman son derece çok veren, ne kadar verdiğine ve kime verdiğine aldırmayandır.

 

er'RAKlB

O Bilici ve koruyucu anlamındadır. Bir şeyi koruyan ve de¬vamlı kontrol altında bulundurana Rakib derler.

 

el'MUCİB

O' isteyenlerin isteklerini, dua edenlerin dualarını hemen kabul edendir.

 

Allah'ın kendisine ihsan ettiği mallardan veya yapabileceği iyiliklerden, isteyen kimselere de vermesini, onların istek ve ricalarını kabul etmesini bilmelidir.

Şayet verecek durumu yoksa iyilikle, etrafı kırmadan onu savmasını başarmalıdır.

 

el’VASÎ

Bu isim, Essea (Genişlik) kökünden gelmedir Essea, kâh bir¬çok malûmatı içine alan geniş bir ilme izafe edilir

 

el'HAKIM

Bu, Hikmet sahibi demektir. Hikmet, en Üstün ilimlerle en üstün hususları' bilmekten ibarettir. En üstün ve en yüce şey Allah'tır! O'nun künhünü, kendisinden başkası tam mânâsıyla bilemez. Gerçek Hakim O'dur.

 

Hikmetin başı Allah korkusudur!

 

el’VEDÛD

O, bütün mahlûkatın hayrını isteyen, onlara ihsan edendir.

Bu isim, (Rahim) isminin mânâsına yakın bir anlam taşımak¬tadır. Ancak şu farkla: Rahmet (kendisine merhamet edilene) i gerektirir. Kendisine merhamet edilense muhtaç ve muztardır. Rahim, (Merhamet eden = esirgeyen) in işleri, kendisine mer¬hamet edilecek her bakımdan zayıf olan varlığı icab ettirir. Vedûd'un efâli ise bunu gerektirmez, esirgeme bir sevgi netice¬sinden ileri gelir.

 

el'MECÎD

O, Zatı Şerif, Efali Cemil, ikramı ve nimeti celil (bol) olandır.

 

el’BAİS

Bu, Dirilme günü halkı dirilten, kabirlerden halkı, kaldıran, gönüllerde saklı olanları meydana çıkaran demektir.

 

Beşikteki çocuk, nasıl mümeyyiz bir sabinin anladığını anla- yamıyorsa, mümeyyiz bir sabi de aklı başına gelen yani akıl-baliğ olan bir kimsenin anladığını anlayamaz.

Her aklı başında olan kişi de velayet (velilik) ve Nübüvvet (Peygamberlik) halini anlamakta güçlük çeker.

…insanoğlunun tabiatında, bilmediği ve görmediği hu¬susları inkâr etmek vardır.

 

Kişiyi, cehalet derecesinden ilim derecesine yükseltene, onu ikinci defa diriltti derler. Ona güzeller hayat yaşattı derler.

 

eş-ŞEHÎD

Şehid, Alim demektir. Ama biraz farkları vardır. Allah hem meydanda olanı, hem de gizli olanı bilir.

İlim mutlak olarak nazarı itibara alındığında O, (Allah) Âlim dir. Gaybe izafe edildiğinde O, Habirdir, Zahiri işlere izafe edildiğinde O, Şehiddir.

 

el'HAK

Bu, Bâtıl'ın karşılığında olan bir isimdir. Eşya zıdları ile açıklanır.

 

Bu isimden kulun hazzı şu olmalı:

Her şeyden önce Kul, kendini bâtıl (Boş) saymalı ve bilme¬lidir ki, Allah'tan başka hiç bir varlık Hak (Gerçek) değildir. Kul her ne kadar gerçek ise de o, kendi nefsi ile gerçek değil Allah'ın sayesinde Allah'ın izni ile gerçektir.

 

el’VEKİL

O, işler, kendine havale edilendir.

 

el'KAVİY el'METIN

Kuvvet, tam bir kudrete delâlet eder. Metanetse, kuvvetin şiddetine delalet eder.

Allah-u Teâlâ, tam bir kuvvete sahip olmak bakımından kavı gücünün çok şiddetli olması itibarı ile de Metindir!

 

el’VELIY

O, seven ve yardım edendir. Sevgisinden ne kasd edildi¬ğini yukarıda izah ettik.

 

Kullardan veli olan o kişidir ki: Allah'ı, onun dostlarını sever, Allah'ın emirlerini tutar, kullarına yardım eder, düşmanları ile mücadele eder.

 

el’HAMÎD

O, övülen demektir!

Kullardan Hamid o kişidir ki, inançları, ahlak ve amellerinden ötürü herkes tarafından övülür.

 

el'MUHSİ

Muhsi ilmi her şeyi ihata ededen ve her şeyin miktarını bilip eksiksiz tastamam sayabilendir.

Muhsi yalnız ve yalnız Allah'tır! Kulun bundaki rolü ilim sıfatında olduğu gibi yok denecek kadar azdır!

 

el'MUBDİ el'MUİD

Bu ismin mânası, Mucid (icad edici) demektir.

 

el'MUHVÎ el'MÜMİT

Bu da aşağı yukarı icad manasındadır.

 

el'HAYY

O, daima uyanık ve yapıcıdır.

 

el'KAYYÛM

Kendi zatı ile kaim olmasında, hiç bir yere, hiçbir şeye muhtaç olmayana (Kaimun bi nefsihi mutlaken) denir.

…bu vasıf ancak Allah'a layıktır. Kulun bu vasıftan hazzı, Allah'tan başkasından müsteğni olduğu kadardır.

 

el’VACİD

Hiç bir şeye ihtiyacı olmayan demektir. Bu kelime EI'Fakid (yitiren) kelimesinin karşılığında kullanılır.

 

el'MACİD

Bu, EI-MECİD Mânâsındadır: Alim'in Alim manasında olduğu gibi...

Ancak aralarındaki fark şudur. Sıfatı müşebbehe olan El-A'LİM'de mana ziyadeliği vardır.

 

el’VÂHİD

O, bölünmeyen, ikilenmeyen (Bir İkincisi olmayan) demek¬tir.

 

Kulun tek olması, kendi ebnai cinsine nispeten bazı ahlâkı üstünlükleri haiz bulunması babından mecazi anlamdadır.

 

es'SAMED

O, ihtiyaç ve dileklerde kendisine müracaat edilen arzu ve bütün istekler kendisine sunulandır.

 

el'KADİR el’MUKTEDİR

El Muktedir ismi mübalağa (ziyadelik) bakımından biraz da fazla mânâ ifade etmektedir.

Kudret, irade ve ilmin takdiri ile bir şey icad etmek kabiliye¬tidir.

EI-KADİR: İsterse yapar, isterse yapmaz, demektir. Dilemek (murat etmek) bunun şartından değildir tabii.

 

el'MUKADDİM   el'MUAHHİR

Yaklaştıran da uzaklaştıran da O'dur. Kimi yaklaştırmışsa, onu takdim, kimi uzaklaştırmışsa, onu tehir etmiştir.

 

el' AHİR el'EVVEL

…bunlar birbirlerine zıt iki manadırlar. Öyleyse bir şey aynı şeye izafetle hem evvel ve hem ahir (son) olması imkânsızdır.

Menzil-i Aksa (En son menzil) MARİFETULLAH’tır.

sulûk'a izafetle o, sondur. Varlığa izafetle ise o evveldir. Netice: varlıkların baş langıcı O'ndandır ve yine en son O'na döneceklerdir.

 

ez'ZAHİR el'BATIN

Bir şey, aynı yönden hem zahir, hem batın olamaz.

 

el'BERR

O, ihsanda bulunandır (iyilik yapandır).

 

et'TEVVAB

Kulun defalarca tevbe etmesi için imkânlar sağlayan şüphe¬siz ki O'dur!

 

el'MUNTEKİM

Asilerin belini kıran, canilerin hakkından selen, taşkınlık ya¬pan arsızların haddini bildiren şüphesiz Ki, O'dur!

 

Kulların alacağı intikamlarından makbul olan intikam; Allah düşmanlarından olacağı intikamdır. Düşmanların en zorlusu hiç şüphe yok ki kulun nefsidir.

 

el'AFUVV

Bu, günahları mahveden, masiyetlerden geçiverendir. Bu itibarla bu isim Gafur ismine yakındır.

Gufran, günahları örtüvermek demektir, Afv ise günahları kökünden kazımaktır..

 

Kulun bu isimden alacağı nasip meydanda, kendisine zülm eden kişiyi afv eder, hatta ona iyilik bile yapar.

 

er’RAÛF   

Rafet (şevkat) sahibi demektir.

 

Malikül Mülk

Mülk'ün buradaki anlamı, Memlekettir. Malik ise tastamam bir kudrete sahip olan manasınadır.

 

VEL-İKRAM ZÜL-CELÂL

Onun olmayan hiç bir yücelik ve mükemmellik yoktur. Hiç bir Keramet ve şeref yoktur ki, O'ndan sadır olmasın!

 

el’VALÎ

Mahlukatın işlerini yoluna koyan ve gereği gibi idare eden ancak O'dur.

 

el’MUTEÂLİ

Bu isim, el-Aliy (Yüce)mânâsındadır. Ne var ki bunda biraz mana fazlalığı mevcuttur.

 

el'MUKSÎT

Mazluma acıyıp, zalimin elinden kurtaran demektir.

 

Allah'tan korkun, birbirlerinizi barıştırın. Çünkü Allah kıya¬met günü Müminlerin arasını bulacaktır.

 

Bu isimden kulun alacağı nasip, hisse şudur:

Evvel kendisinin yaptığı haksızlıklardan vazgeçer. Sonra başkasına yapılan haksızlığı gidermek için uğraşır. Başkası tarafın¬dan kendisine yapılan haksızlığa sabreder

 

el'CAMl

Bu isim,- birbirlerine benzeyen, birbirlerine benzemeyen, birbirlerinin zıddı olan varlıkları bir araya toplayan manasına gelir.

 

el'GANÎ el'MUGNÎ

Bu, ne zatında ve ne sıfatında başkası ile ilgisi olmayan, başkalarıyla alâkası olmaktan tamamen münezzeh olan, demek¬tir.

 

el'MANİ

Dinlerde veya bedenlerde görülecek noksanlığı veya he¬laki, ona karşı hazırlanmış koruyucu sebeplerle önleyen, şüphe yok ki O'dur!

 

ed'DAR      en'NAFÎ

Bu, hayrında şerrinde, faydanın da zararında kendinden sadır olan, manasına gelir.

 

en'NUR

O, öyle bir zahirdir ki bütün zuhur onunladır.

 

el’HADÎ

…kullarından havas olanlarına, zatını ta¬nımaya hidayet etmiştir de onunla, zatının bilinmesine delil ge¬tirmişlerdir.

 

el'BEDİ

Bu, Zâtında, sıfatında ve ona raci olan her işte emsali görülmemiş demektir. İşte bu vasıf mutlak surette ancak Allah'a mahsustur.

 

el'BAKI

Bu, bizatihi varlığı vacib olan manasına gelir. Ne var ki, zi¬hinde istikbal düşünüldüğünde buna baki denilir. Mazi düşü¬nüldüğünde kadim denilir.

Mutlak baki, varlığının takdiri namütenahidir. Buna, ebedi¬dir, diye de tabir edilir.

Hak Teâlâ, zamandan da öncedir, çünkü zamanı yaratmıştır.

 

el’VARİS

Mahlukat yok olduktan sonra, her zaman olduğu gibi yine Hay olacak ve Baki kalacak O'dur. Çünkü her şeyin dönüşü O'nadır.

 

er'REŞİD

…tek başına her şeyi yerli yerine koyan ve en doğru şekilde nizama sokan mânâsına gelir.

 

es'SABÛR

O, bir işi, vakti gelmeden yapmak için; acele eden değildir.

 

…

 

İKİNCİ BÖLÜMÜN BİRİNCİ KISMININ SONU VE BİR İTİZAR

Şunu İyi bil ki: Ben bu bahse Resûlüllah Sallallâhü Aleyhi ve Sellemin şu mübarek sözünden cesaret alarak girdim. Ve Allahtı Teâlâ'nın isimlerinden ve sıfatlarından bahsettim:

“Allah'ın ahlâkı ile ahlâklanın"

Yine Resûlüllah Sallallâhü Aleyhi ve Sellem buyurmuşlardır:

“Allah'ın böyle nice (güzel) huylan vardır. Her kim bunlar¬dan biri ile ahlâklanırsa mutlaka Cennete girer."

 

İkinci Kısım

Maksadlar ve Gayeler Hakkındadır

Sıfatlar her ne kadar yedi ise de ef'al çoktur. Vasıflar da çoktur. Selbler de çoktur.

 

Üçüncü Kısım

Bu Kısım, İsimlerin Mutezile ve Filozofların Mezhebine Göre Tek Zata Nasıl Raci Olduklarının Beyanı ve İzahı Hakkındadır.

 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

İlâve ve Tekmiller

Allah'ın isimleri, tevkif yönünden dok¬san dokuza inhisar etmemektedir. Çünkü doksan dokuz isim¬den maada bazı isimlerin de bulunduğu yine tevkifi yönünden sabit olmuştur.

 

Usule uyarak biz yalnız doksan dokuz ismi saymış ve onları izah etmiş oluyoruz.

 

İkinci Kısım

Bu Kısımda Doksan Dokuz İsmin Üzerinde Durulup Sayılmasının Faydası Beyan Edilecektir.

 

Üçüncü Kısım

Allah'a İtlak Edilen İsim ve Sıfatlar Tevkifi Midir, Yoksa Aklın Bunda Bir Dahli Var Mıdır? Bu Kısım Bunun Hakkındadır.

 

Peygamberimiz Sallallâhü Aleyhi ve Sellemin isimleri de sa¬yılıdır. Kendisi, kendi isimlerini saymış ve şöyle buyurmuşlardın

“Benim, Ahmet, Muhammed, El-Mukfi, El-Mahi, Nebiyyuttevbe, Nebiyyurrahme, Nebııyyül-Mülhime gibi isimle¬rim vardır.”

 

Peygamberimiz bu açıklamayı yaptıktan sonra ona başka bir isim koyamayız, yani başka bir isimle onu çağıramayız.

 

…

 

Bu Kısım Esmâ-i Hüsna'nın Kısaca Mânâlarını, Okunmasının Adabı, Fazilet ve Meziyetlerini Beyan Eder.

(Gazali böyle şeyler yazmadı, Bu kısım mütercim M. Ferşat tarafından ilâve edilmiştir.)

…