Astronomi Aletleri Tarihi Usturlap ve Rub’u Tahtası

S. Ertan Tağman

 

Mezopotamya’daki antik uygarlıklarda, tanrıların gelecekte meydana gelecek olayları insanlara gösterdiklerine inanılıyordu. Bu gösterim “işaretler” ile yapılıyordu ve bu işaretlere Sümerce (g)iskim ve Akadca ittu deniliyordu. Bu işaretler kurban edilen hayvanların iç organlarında, suya damlatılan yağ damlacığının yayılımında ve gökyüzünde sıra dışı birtakım olaylarda görülüyordu

 

Arapça ʿilm el-heyʾe veya ʿilm el-felek diye anılan astronomi, matematiksel bilimler (el-ʿulūm er-riyāziyye) arasında yer alır ve ʿilm ahkām en-nucūm veya şınāʿat ahkām en-nucūm (yıldızlardan hüküm çıkarma bilimi veya sanatı) diye anılan astrolojiden ayırt edilmektedir

 

İslam astronomlarının kullandığı aletler,

Halkalı Küre, Paralaks Cetveli, Duvar Kadranı olarak sayılabilir.

 

Halkalı Küre (zāt el-halak), Yer’i temsil eden merkezdeki küre etrafında Zodyak burçlarının temsil edildiği halkalar bulunan bir alettir. Kullanıcının enlemine göre ayarlandıktan sonra, yılın herhangi bir gününde gün doğumu saati gibi küresel astronomi sorunlarını çözebilir.

Halkalı küre (armillary sphere) gökyüzündeki nesnelerin bir modelidir. Genelde küresel usturlap ile karıştırılmıştır. Oysa küresel usturlap İslam astronomisine ait bir buluştur.

Paralaks Cetveli (İki Delikli Alet - el-āle zāt es-sukbeteyn) gökcisimlerin yüksekliğini ve özellikle de Ay’ın zenit ve paralaksını belirlemek için kullanılmıştır.

 

Rubu Tahtası ve Duvar Kadranı bir dairenin dörtte biri şeklindedir ve rasathane gözlem aracı libne (Duvar Kadranı) ve pratik amaçlarla kullanılan rubû tahtası olarak ikiye ayrılmaktadır. Genel olarak Güneş’in ve diğer gökcisimlerinin yüksekliğine dayanan hesaplamalar yapmak için kullanılmıştır. Bunun dışında kuyuların derinliğini, kulelerin ve dağların yüksekliğini ve derelerin genişliğini ölçmek için de kullanılmıştır.

 

İlk kez İslam dünyasında kullanılmaya başlanan Rubu Tahtası, Güneş’in ufuk yüksekliği ölçülerek, hem namaz ve oruç vakitlerinin doğru olarak saptanabildiği hem de açıların trigonometrik fonksiyonları çözülebildiği bir alettir.

 

Usturlap, gök cisimlerinin özellikle de Güneş’in ve yıldızların konumlarının belirlenmesi ve zamanın ölçülmesi ile ilgili problemlerin çözümünde kullanılan astronomik bir alettir. Etimolojik olarak Yunancada “yıldız” anlamına gelen Aster ve “almak, ölçmek, yakalamak, tutmak, anlamak ve kavramak” gibi anlamlara gelen Lambanein kökünden gelmektedir. Bu bağlamda usturlap için “yıldızları anlamak için kullanılan bir alet” biçiminde ortak bir tanım yapılabilir.

 

…bütün usturlapların kenarında, yükseklik ölçümü yapılabilmesi için derece cetvelleri vardır.

 

Çoğu İslami usturlap, günün beş vaktindeki namazla ilgili cetveller içerir.

 

Usturlapla ilgili işlemlerin yapılabilmesi için temel astronomik kavramlar bilinmelidir. Usturlabın kullanımı teknik bir bilgi gerektirmektedir

 

…

Tağman, S. Ertan (2021), Astronomi Aletleri Tarihi Usturlap ve Rubu Tahtası, Üniversite Araştırmaları Dergisi, Cilt: 4, Özel Sayı, S. 36-48