Baltaya İmzasını Atan Usta Sıcak Demircilik ve Dövme Kastamonu Baltası Üzerine Bir Araştırma

 

Baltaya İmzasını Atan Usta Sıcak Demircilik ve Dövme Kastamonu Baltası Üzerine Bir Araştırma - FE

Gül Özsan

 

Görüştüğüm atölye sahiplerinin ve ustaların belirttiklerine göre Küçükpazar ve Mahmutpaşa’da belli meslekler Rum ve Ermeni ustalar tarafından yapılıyordu. Sedef kakmacılığı, İstanbul aynalarını, kadınların pek rağbet ettiği küçük fildişi, sedef ve gümüş kutuları yapanlar bu ustalardı.

 

MS 11. yüzyıldan önce demir daha çok mutfak araçları, zırh ve silah, yapımında kullanılıyordu. Demir işlerinin de çoğu, el körüklerinin kullanıldığı ocakta ısıtılıp örs üzerinde çekişle dövme tekniğiyle yapılıyordu. Ortaçağ’ın sonlarına doğru demirin mimaride ve süs eşyalarında kullanılma oranı da arttı.

sıcak demircilik / cakta kor haline getirilen demir, örs üzerinde çekiçle dövülerek biçimlendiriliyor. Daha sonra malzeme sertleştirilmek üzere suya daldırılıyor.

 

Görüştüğüm ustalar Türkiye’de yirmiden fazla balta çeşidinin olduğunu söylüyorlar…

 

19601ı yıllarda Küçükpazar’ın baltalarının çok tanındığını anlatıyorlar. Çok uzak yerlerden Küçükpazar’a balta almaya gelinirmiş.

 

Demirin şekillendirilebilmesi için önce ocakta ısıtılması gerekiyor. Demirin ısıtılması işine “tavlama” deniyor.

Demir kıskaçla örsün üzerine getirilen ısıtılmış demir, çekiş ve balyozla dövülüyor. Demire esas şekli veren balyoz olmakla birlikte, balyozun istenmeyen darbelerini düzeltmeyi ve balyoza vurulacak yerleri göstermeyi çekiç sağlıyor.

 

baltanın hızla dönen daire biçimindeki “tırtıklı” taşta biçiminin düzeltilmesi, keskinleştirilmesi ve siyah renginin ağartılarak parlatılması işi kaba tesfiye (taşlama ya da ağartma) olarak adlandırılıyor.

 

Kızgın demirin suya batırılıp çıkarılarak sertleştirilmesi işine “su verme (sulama)” deniyor. Bu iş önce baltanın çelik ağzının sertleştirilmesi amacıyla yapılıyor. Ancak hemen sonra baltanın tümüne de su verilerek sertleşmesi sağlanıyor. Su vermenin demirciliğin en önemli becerisi olarak anlatılıyor. Sulamayı iyi yapan bir kişi, gerçek anlamda usta kabul ediliyor.

 

Suda az tutulduğunda istenilen sertlik tutturulamıyor ve bu tür baltalar kısa sürede eğiliyor. Suda belli bir süreden fazla tutulduğunda ise aşırı sertleşme nedeniyle kırılabilme olasılığı artıyor.

 

Baltanın yüzeyi, parlak ve pürüzsüz hale getirebilmek için, küçük taş makinesine takılan daire biçimindeki keçeyle parlatılıyor.

 

…demirin soğumaması ve sık sık tavlanması için örsün ocağa yakın olması gerekiyor.

Üzerinde rahat çalışabilmesi için örsün, ustanın göbek hizasında olması sağlanıyor.

Nalcı örslerinin daha küçük olduğu, demircilerin kullandığı örsün genellikle 50 ile 80 kg arasında olduğu belirtiliyor. Örsün sivri ucu ve üzerindeki her iki delik, keser yapımında kullanılıyor.

 

Çeliğin suya batırıldığı (sulandığı) kaba yalak deniyor.

 

Balta yapımına başlamadan önce, kullanılacak tüm aletler balyozcu tarafından örse bitişik bir tezgâh üzerine konuyor.

(demir), kıskaçla tutularak ocakta tavlanıyor.

İstenilen tav rengi yakalandığı anda (sarı kırmızı renk), kıskaçla tutulup ocaktan çıkarılıyor. Örs üzerinde el çekiciyle vurularak istenilen kovan biçimine getiriliyor.

Kovan / yan baskı aletiyle Kastamonu baltasına ait kovan şekli veriliyor. Bu işleme “kalıplama” deniyor.

Kovanın iki ucu kaynakla birleştiriliyor.

…balta büyüklüğünde bir demir parçası, tavlama kıskacıyla tutularak ocakta tavlanıyor.

…balyozla dövülerek bu demir parçasına kaba balta şekli veriliyor. Buna “balta taslağı” deniyor.

…uzun bir çelik parçası, ocakta tavlanıp örs üzerinde keskiyle balta ağzı uzunluğunda kesiliyor.

Kaynak aşamasında; balta, kovan, balta taslağı ve çelik ağız kaynakta birleştiriliyor.

Tek parça durumuna gelen balta, tavlama kıskacıyla tutularak, kovan kısmı dışarıda bırakılarak yeniden tavlanıyor. Örs üzerinde dövülerek kaynak yerleri kapatılıyor ve daha ince şekillendiriliyor. Bu işlem, el çekici, düz baskı aleti, yan baskı aleti ve balyozla yapılıyor. Bu aşamada “ocak perdahı” olarak adlandırılıyor.

…kovanın son düzeltilmesi yapıhyor. Buna “doğrultma” deniyor. Balta yüzeyinin düzgün olup olmadığı son kez kontrol ediliyor. Bu işleme de “gönyeleme” adı veriliyor.

Taşlama ve tesfiyeden sonra / sulama işlemine geçmeden önce ocakta yalmzca baltanın ağzım tavlıyor. Sonra baltamn tavlanmış ağzına sabun sürüyor. Bu işlem, su verildikten sonra balta

ağzımn sertlik derecesini gösteren “meneviş” ve “ayva sarısı” renginin kolayca seçilebilmesi için yapılıyor.

 

…

Özsan, Gül (2008), Baltaya İmzasını Atan Usta Sıcak Demircilik ve Dövme Kastamonu Baltası Üzerine Bir Araştırma, folklor/edebiyat, cilt: 14, Sayı: 56, s. 261-276