Et-tuhfetu-z Zekiyye fil-lugati't-Türkiyye'de Alet İsimleri

Akartürk Karahan

 

Memlûk Kıpçak Türkçesi sözlükleri içerisinde, içerdiği dil malzemesi yönüyle zengin bir sözvarlığına sahip olan “Et-Tuhfetu’z-Zekiyye Fil-Lugati’t- Türkiyye”

15. yüzyılda yazılmış; ayrıntılı gramer bilgisi ve zengin sözlük malzemesiyle önemli eserlerden birisidir.

 

Memlûk-Kıpçak sözlüklerinde alet isimleri yapan eklerden sadece -gU, -kU ve -glç/ -gUç ekleri özel olarak zikredilmiş, diğer eklerden bahsedilmemiştir.

 

-gIç/-gUç eki Eski Türkçeden beri alet ismi yapan bir ektir.

TZ’de bu ek ünlü- ünsüz uyumuna ve g-v, k-ğ, k-g, ç-ş değişimine göre -kıç/-kiç, -keç, -vuç/-vüç/-vuş şekillerini almıştır.

 

TZ’de alet ismi yapan -ak/-ek, -uk/-ük eki nitelik olarak Kıpçak gramerlerinde “ism-i alet” bahsinde zikredilen -ku/-kü, -gu/-gü, -kı/-ki ekleriyle aynıdır.

 

-ki, -gl, -gU: TZ’de bu ekle sonlanan şu isimler bulunmaktadır: bıçkı/ bıçku “bıçkı”, bilev / bilevü “bileği”, keski! keskü “keski”, köseği/ köse

 

-kA, -gA: Eski Türkçe’den beri isim, sıfat, eşya ve alet ismi yapmakta kullanılan fiilden isim yapım ekidir

TZ’de de eşya ve alet isimlerinde görmekteyiz. Bu ekle sonlanan isimler şunlardır: kapturğa “zincir veya bukağı halkalarını bir araya toplayan demir”, sipirge / sipirgi “süpürge”.

 

-DI çok kullanılan fiilden isim yapma ekidir

Bu ek TZ’de iki örnekte alet ismi yapma görevindedir.

Kıptı “makas”, sındı “makas”.

 

-Llk: Eski Türkçeden beri isimden isim yapımında kullanılan bir ektir

TZ’de bu ekle yapılan alet ismi: otluk “çakmak”

 

-me: Kıpçak Türkçesinde genellikle somut anlamlı isimler yapan -ma/-me ekinin bazen -mak mastarı gibi kullanılmış ve “mastar-ı muhaffef’ diye isimlendirildiği olmuştur.

TZ’de eşya ve alet ismi yapma görevinde de bulunmaktadır: süzme “süzgeç.

 

+cl, +çl

TZ’de alet ismi yapan ek olarak bir kaç isimde bulunmaktadır.

soravcı “süzgeç, süzgü”

 

…

 

ayman “kalbur, elek”

beki “ustura”

karçı “makas”

kaşa “1. keser, 2. sopa, tokmak”

 

kerey “ustura”

karmak “olta iğnesi, örgü tığı

ösek “ateş küreği”

sakallı balta “teber”

tenten “çuvaldız, büyük iğne”

uzan “örs”

üşkü “taşçı çekici”

 

…

Karahan, Akartürk (2008), Et-tuhfetu-z Zekiyye fil-lugati't-Türkiyye'de Alet İsimleri, I. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Kongresi, TUDOK 2006 - 11-13 Eylül 2006, İstanbul Kültür üniversitesi Ataköy-İstanbul, Bildiriler, İstanbul, s.51-62.