Hat Sanatında Kullanılan Alet ve Malzemeler

Mustafa Uğur Derman

 

Eski Yunancadaki “kalamos”dan Arapçaya geçen ve Türkçemizde yaygın bir kullanılma sahası bulunan kalem kelimesinin hat sanatındaki bir mânâsı da “yazı nev’i ” dir. Bu kelimenin çoğulu olan aklâm, sülüs, nesih, muhakkak, reyhânî, tevki’ ve rıka’ adlarıyla mâruf altı cins yazı hakkında kullanılan Aklâm-ı sitte tâbirinde yer alır. Kilk ve hâme kelimeleri de Farsçada kalem demektir.

 

Kamış kalemlerde, çok sert veya çok yumuşak, çok kalın yahut çok ince, yassı, eğri ve dalgalı olmaması gibi vasıflar aranır.

 

Kalemleri süslemek maksadıyla, daha gübreye yatırmadan evvel, arzu edilirse üzerlerine helezonî olarak iplik sarılır, oradan alındıktan sonra iplikler çıkarılınca, sarılmış yerler akçıl kalır ve bu, kaleme hoş bir görünüş verir. Mühim kişiler (padişah, vezir gibi) tarafından kullanılacak kalemlerin sap tarafına altın veya gümüşle tezyinat yapıldığı da vâkîdir.

 

Kamışın içinde mevcut olan boydan boya boşluk nâl denilen iplik gibi ince nebatî liflerle doludur. Kalemin ilk açılışında, bunlar ucundan tutulup çıkartılır.

 

Kalem yeniden çılırken, ağzının genişliği kıl kadar farklı olsa, bu, hele nesih gibi ince yazılarda büyük bir estetik kusur teşkil eder. Böyle uzun metinleri ince hat ile yazmak için Cava adasında yetişen bir sıcak ülke ağacının yaprak diplerindeki siyah renkli sert, düzgün ve ince uzantıları işte bu maksadla kullanılır ve Cava kalemi adıyla bilinir, bunun ağzı kolay aşınmaz.

 

Kalemin ağız kısmının birkaç santimetre çatlatılarak iki yakaya ayrılmasına kalem şakkı denir.

 

Kalemtıraş tîg denilen kesici kısım, kıymetli malzemeden yapılmış sap, bu ikisini birbirine bağlayan parazvanadan meydana gelir. Boyu 10-20 cm arası olur. Kesici kısmın şekline göre hattatî, kâtıbî, söğüt yaprağı, küt, servi, cam kırığı gibi isimler alan kalemtıraşların sapı kemik, fildişi, abanoz, mercan, …, çelik, altın kakmalı çelik gibi malzemeden yapılırdı

 

Makta, 2-3 cm eni, 10-20 cm boyu olan, 2-3 mm kalınlığında kemik veya fildişi bir plakadır. Bağa ve sedeften yapılanları da makbuldür.

 

Hokka / “Küçük kutu” manasına gelen Arapça bir kelimedir.

…

Derman, Mustafa Uğur (2009), Hat Sanatında Kullanılan Alet ve Malzemeler, Hat ve Tezhip Sanatı, Hazırlayan: Ali Rıza Özcan (içinde: s. 221-229), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları