Tarikat Kültüründen Bir Kesit Osmanlı Mimari Süslemesinde Karpuz ve Karpuz-Bıçak Tasvirleri

 

Osmanlı döneminde başkent ve taşradaki bazı yapıların duvar ve tavanlarında yer alan bir grup karpuz ve karpuz-bıçak tasvirleri

Genel olarak tepesi kesilerek, bir dilimi çıkarılmış karpuz ve bıçak/bıçaklar bu kompozisyonların ana resim elemanlarıdır.

 

(Karpus) Farsça harbuz, Latince karpos olan ve Türkçeye bu iki dilden ses değişikliğine uğrayarak geçer…

 

DLT’de “Büken” olarak isimlendirilen karpuzun Uygur Türkleri’nin ziraata başlamalarıyla ekiminin yapıldığı bilinir.

 

14. yüzyılda Türkmen şeyhi Hamza Baba, Kitâbü’l-Usûl adlı eserinde “Bir çekirdekten meydana gelen karpuzun hikâyesine yer verir

 

Alevi ve Bektaşilerin Muharrem oruçlarında / karpuz yemedikleri bilinir

 

Anadolu’da Alevi çevrelerde… Hz. Muhammed ile Ali’nin aynı nurdan yaratıldıklarına inanılır / Buna göre Hz. Muhammed bu meyvelerin kabuğunu, Ali ise bunların içini yani özünü oluşturur

 

…rüyada karpuz sağlamlığa, hasta için şifaya; karpuzun özü ve göbeği anlayışa, sezgiye ve ilme; sarı tatlı karpuz, hayır ve iyilikle anılan, arkasında güzel hatıralar bırakmış kişilere yorulur

 

Güney Anadolu bölgesi Türkmenleri arasında rüyada üzüm ve karpuz yemek, yağmur yağacağına işarettir yani bolluk ve bereket anlamı vardır

 

Adana’da karpuz kesilirken, önce baş tarafı yuvarlak olarak bölünür, burayı yiyen kişinin babasının öleceğine inanılır

 

Kars’ta ise doğumdan kırk gün sonra çocuğu ve anneyi temizleyip, hastalıklarından, uğursuzluklardan uzak tutmak amacıyla kırklama yapılır. Bunun için kullanılacak kırk suyuna birtakım nesneler atılır. Bunlar arasında taş, metal yüzük ve para, buğday, arpa, fındık, fasulyenin yanı sıra karpuz çekirdeği de vardır

 

Denizli yakınlarındaki Baklan’da sarılık olana karpuz kabuğundan idrar içirilir

 

…cami, türbe, konutlarda karpuz ve karpuz-bıçak tasvirlerinin yer aldığı çok sayıda örnek vardır.

 

(ev, konak, köşk, saray vs) …duvar ve tavanlara işlenen karpuz tasvirlerinin daha çok yemekle bağlantılı olarak iştah açıcı görünümleriyle tasvir edildikleri anlaşılır. Bu resimlerin bir kısmının, söz konusu yapıların yemek salonlarında yer alması da bu fikri destekler.

 

Bektaşi ve Alevi inancının yerleştiği bölgelerde yer alan bu yapılardaki resimlerin 18. yüzyıl ortalarından itibaren görülmeye başlandığı anlaşılır.

 

…

Altier, Semiha (2021), Tarikat Kültüründen Bir Kesit: Osmanlı Mimari Süslemesinde Karpuz ve Karpuz-Bıçak Tasvirleri, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Sayı: 100, s. 397-426