Rize Halk Mimarisi Malzeme ve Yapım Teknikleri

Hamiyet Özen

 

Rize ili konum olarak, Doğu Karadeniz Bölgesi kıyısında Batı yönünde Trabzon ve Doğu yönünde Artvin ili ile komşudur.

Batıdan doğuya doğru akarsuların sınır oluşturduğu, denize açılan derin vadilerde yerleşme alanları mevcuttur.

Vadiler arasında kültürel benzerlik ve farklılıklar söz konusudur. Bu farklılıklar ve benzerlikler yörenin mimarisini değişik şekillerde etkilemiştir.

 

Doğal koşullar ve yerel ustaların becerisi ile şekillenen yapı kültürü Halk Mimarisi olarak tanımlanmaktadır. Zengin halk mimarisi farklı yapı türleri, malzeme ve yapım teknikleriyle ön plana çıkmaktadır. Evlerin dışında (köy ve yayla evleri), seranderler, değirmenler, köprüler ve camiler halk mimarisinin önemli diğer yapı örnekleridir.

 

Mimari, yapıldığı yerin iklim özelliklerini ve topoğrafyasını, kültürel özelliklerini, ekonomik yapısını, inanç sistemini ve yerel değerlerinin binada biçimlenişidir.

 

Mimarinin şekillenmesinde önemli etkenler, Doğal ve Çevresel Koşullar; topografya, bitki örtüsü, iklim koşulları, jeolojik yapı, doğal yaşam, ulaşım, görsel karakter (peyzaj) olarak sırlanabilir.

 

 

Halk mimarisinde yapıları yapanlar mimarlar değil yerel ustalar ve ev sahipleridir. Onlar bir önceki nesilden öğrendikleri geleneğin aktarıcılarıdır.

 

…en eski yapı malzemeleri taş, toprak (kerpiç-tuğla) ve ahşaptır. Bu üç temel yapı malzemesi halk mimarisinde, ilkel toplumlardan günümüze kadar kesintisiz ve geliştirilerek kullanılmıştır.

 

Malzeme seçimi ve kullanımı (öncelik sıralaması):

 Temin edilme koşulları,

 İşlenebilme olanakları,

 Etkilere karşı dayanımı (uygulama, bakım, koruma),

 Sanatsal olarak kullanabilme olanaklarıdır.

 

Rize halk mimarisinin temel yapı malzemesi ahşaptır. Bunda önemli etken bölgenin zengin orman alanlarına sahip olması ve ahşabın kolay temin edilip, işlenebilmesidir. Binalarda yaygın olarak kullanılan ağaç türleri çam, ladin, pelit, kestane ve cevizdir

 

Ahşap malzeme, yapıların duvar sistemlerinde (taşıyıcı ve bölücü), döşemelerinde, doğramalarında (kapı-pencere), çatılarında (alt konstrüksiyon ve üst örtüsünde) ve sabit donatılarında (dolap, yüklük, sedir), iç mekan merdivenlerinde kullanılır

 

(Taş) Rize halk mimarisinde ahşap malzemenin tamamlayıcısı olmuştur.

…dere yataklarından toplanan yuvarlak, farklı renklerde, büyüklüklerde olan türleri dolgu malzemesi olarak kullanılmaktadır. Ocaklardan temin edilen taş malzeme ahır katı ve nemle temas eden duvarlarda tercih edilmektedir. Yapıların toprakla ve nemle temas ettiği bölümlerinde, eğime kurulmuş evlerde eğim yönünde oldukça geniş, kalkan duvarında olarak, ahır duvarlarında ve ahşap iskelet sistemlerde dolgu malzemesi olarak tercih edilmektedir.

 

Duvarların yükleri zemine aktardığı sistemler yığma (kagir), yatay ve düşey elemanların aracılığıyla yüklerin zemine aktardığı istemlere ise iskelet olarak adlandırılmaktadır.

Duvar sistemlerine göre yapım tekniği şöyle sınıflandırılmaktadır:

 Ahşap Yığma (Çantı) Sistemler

 Ahşap İskelet (Çatma) Sistemler

 Karma Sistemler

 

Binalarda taş duvar kalınlıkları yaygın olarak 50-60 cm kadardır. Eğime kurulmuş evlerde ise eğim yönünde yani toprağın yükünü taşıyan kalkan duvarın kalınlığının 100-120 cm kadar çıktığı örnekler mevcuttur

 

Ahşap döşemeler duvarlar tarafından taşınmaktadır. Yan yana gelen tahtalar arasında oluşan ince boşluklardan alt kata toz sızmaması için bazı evlerin tavanlarında tahtaların birleşme yerlerine ahşap çıtalar çıkılmaktadır. Aşhanenin zemini ise sıkıştırılmış topraktır.

 

Yağışı bol olan Rize’de evlerin tamamında eğimli ve geniş saçaklı çatılar mevcuttur.

 

Ahşap yığma sistemde, yükleri duvarların taşıdığı 3-5 cm kalınlığında geleneksel yöntemle (el hızarıyla) biçilmiş tahtalar kullanılır. Üst üste oturtulan ahşapların şekillendirdiği duvarların köşe bağlantılarında farklı detaylarda geçme teknikleri bulunmaktadır. Yaygın geçme detayı “Boğaz Geçme” tekniğidir. Bu yapım sistemine yerelde Taraba adı da verilmektedir.

 

…tahtaların boyutları istenilen genişliği sağlamadığı durumlarda ara dikmeler yerleştirip iki yanında çalma boğaz tekniği ile yuvalar açılarak tahtalar bir birine eklenerek daha geniş açıklıkların geçilmesine olanak sağlanmaktadır. Yığma sistemlerde, benzer teknik kapı ve pencere boşluklarında da kullanılmaktadır. Mekan genişliğini arttırmak için araya konulan bu direğe armoz direği ya da ortasında kalması halinde orta direk denilmektedir

 

“Dolma” ya da “Göz Dolma” adı verilen bu teknik, dış duvarlarda ahşap iskelet sistemin içine düşey ve yatay bölücü elemanlarla oluşturulan dikdörtgen gözlerin taş malzeme ile doldurulmasıdır.

Ahşap iskelet sistemde, bazı örneklerde dikdörtgen kutuların içinde çapraz ahşap elemanlar kullanılmıştır ve buna “Muskalı Dolma” tekniği adı verilmiştir.

 

Dolma duvarlarda, taş ve ahşabın birleştiği kenarlardan hava girmemesi için dolgu taşı ile ahşap arasına elenmiş kil ve kireç karışımıyla elde edilen macun kıvamında derz malzemesi sıvanmaktadır. Zamanla ahşabın kararması, taşların farklı renklerde olması ve derzlerin beyaz rengi son derece estetik görünüm katmaktadır.

…

Özen, Hamiyet (2019), Rize Halk Mimarisi Malzeme ve Yapım Teknikleri, Geleneksel Rize Mimarisi Üzerine Araştırmalar, Haşim Karpuz, Editör, Revak, Rize Araştırmaları Vakfı, İstanbul, s.61-77

…