Serik Bıçağı’nın Coğrafi İşaret Tescili Kapsamında Değerlendirilmesi

İhsan Bulut

Şakir Fural

 

Serik bıçağı Türkiye’nin güneyinde Akdeniz bölgesinde Antalya’nın Serik ilçesinde geleneksel yöntemler ve el işçiliği ile üretim yapan atölyelerde imal edilmektedir.

 

Sanayide seri üretimle yapılan fabrikasyon bıçakların Serik bıçağı olarak piyasaya sürülmesi, çırak istihdamında sorunların yaşanması ve en önemlisi marka değerinin oluşturulamamış olması ciddi problem…

 

Coğrafi işaret kavramı yöresel ürünlerin ekonomik değerini arttırması nedeniyle kırsal kalkınma açısından değerlendirilmesi gereken önemli fırsatlar sunmaktadır

 

Serik Bıçağı’nın sap kısmı Teke Yöresi’nin doğal ortam ve kültürel özelliklerine bağlı olarak yetiştirilen teke ve koç boynuzlarından üretilmektedir.

 

Serik Bıçağı’na benzer bıçaklar farklı üretim teknikleri ve malzemeler kullanarak Denizli, Adana, Sivas, Kahramanmaraş, Trabzon gibi illerde üretilmektedir.

 

Bursa Bıçakları kestane kabuğu ya da kestane ağacı kömüründe ısıtılmakta ve sonrasında su verme işlemi gerçekleştirilmektedir. Yüksek kalorili bir kömür olan Kestane kömürünün sağladığı yüksek ısı ve Bursa’lı ustaların çift su verme tekniği ile Bursa Bıçakları keskin ve sağlam bir namlu özelliği kazanmaktadır

 

Kahramanmaraş ilinin Coğrafi İşaret Tescilli Hartlap Bıçakları ise manda boynuzu, şimşir ağacı, keçi ve koç boynuzları ile fiber malzemeden yapılan saplar (kabze) kullanılarak üretilmektedir

 

Serik bıçağı son yıllarda ortaya çıkan taklit üretim dolayısı ile önemli bir prestij kaybına uğramaya başlamıştır.

 

Türkiye’de 11 ilde bıçak üretimi yapılmaktadır. Bu iller arasında Denizli, Trabzon, Sivas ve Kahramanmaraş ve Bursa illerinde yapılan bıçak üretimi üzerine bilimsel araştırmalar yapılmıştır.

 

Türkiye’de bıçak üretiminin yapıldığı en eski merkezlerden birisi Denizli’dir. (Yatağan)

 

Koç boynuzu, manda boynuzu, gül ağacı ve fiber saplı olarak üretilen Sivas bıçakları üstün kaliteli namlu çeliği ile ünlüdür.

 

Bıçakların sap ya da namlusunu oluşturan iki ana malzemeden en az birinin elde edildiği alanlar bıçak üretim merkezi haline gelmektedir. Örnek vermek gerekirse Sivas bıçaklarının üretimi bölgedeki madencilik faaliyetleri ile yakından ilişkilidir

Serik bıçağı üretiminin ana malzemelerinden biri olan boynuz saplar ilçede yetiştirilen keçilerden elde edilmektedir. Aynı şekilde Denizli’nin Yatağan ilçesinde üretilen koç ve keçi boynuzu saplı bıçaklarda kullanılan boynuzlar yöreden temin edilmektedir

 

 

Yazılı kaynaklar ilk katlanabilir çelik bıçağın M.S. 1. yüzyılda Romalı’lar tarafından yapıldığını

belirtmektedir. Türkiye’de ise 16. yüzyılda Batı Anadolu’da kısa kemik saplı, eğri ve uzun gövdeli, adına “koca bıçak” denilen bir bıçak türünün, zeybekler tarafından kullanıldığı bilinmektedir.

 

İlçede el yapımı bıçak üretimi Osmanlı döneminde “kömbeciler” olarak bilinen aile tarafından başlatılmıştır. Kömbeciler ailesinin bilinen ilk bıçak ustası Kömbeci Hacı Ahmet ustadır.

 

Serik bıçağı biçimsel olarak bir sap ve tamamen el ustalığı ile imal edilen dövme çelikten yapılan bıçak (namlu) kısmı olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır.

 

İncelemeler sırasında Serik bıçağı üretiminde kullanılan birçok malzemenin el yapımı olduğu anlaşılmıştır.

 

 

Serik bıçağı üretiminde kullanılan testere sanayi üretimi testerelerden farklı olarak çapraz dişli değil, düz dişli özelliktedir.

 

boynuz kesmede kullanılan el yapımı kesici alet: İki sap ve yatay bir kesici yüzeyden oluşan alet sert boynuzların kesimi sırasında ustanın daha az enerji harcamasına aynı zamanda hızlı bir kesme işlemi sağlayarak boynuz yüzeyinin daha pürüzsüz şekillenmesine yardımcı olmaktadır.

 

Günlük kullanıma uygun olması, yörenin kültürel özelliklerini yansıtması ve fonksiyonel özelliklerden dolayı çakı türü bıçaklar diğer türlere göre daha fazla üretilmektedir.

 

Serik bıçağının üretim aşaması keçi boynuzu ve işlemeye uygun çeliğin temin edilmesi ile başlamakta

öncelikle namlu kısmı diye tabir edilen çelik kısmın imalatı yapılmaktadır.

ısıtılan şerit çelik usta tarafından bıçak şeklini alıncaya kadar tamamen el gücü ile örs ve çekiç

yardımı ile dövülmektedir

marka baskısı ile motif baskıları yapıldıktan sonra çeliğe su verilir

sonra bıçak üzerine motif işleme ya da herhangi bir işlem yapılamamaktadır. Çünkü yüksek sıcaklıkta ısıtıldıktan sonra aniden soğutulan ve “su verme” olarak adlandırılan işlemden sonra çelik son derece sert ve kırılgan bir yapı kazanmaktadır

 

ham şekilde temin edilen boynuzlar testere ile kesilerek işlenmeye hazır hale getirilmektedir

boynuzlar şekil vermek için ısıtılmakta ve ardından mengene ile sıkıştırılarak el yapımı özel bir alet ile bıçak sapı şekli verilmesi için sıyrılarak kesilmektedir

 

bıçak sapı seklini almaya hazır hale gelen boynuzlar tekrar ısıtılarak yatay iki demir plaka arasına alınarak mengene ile sıkıştırılmaktadır

Bu işlem sayesinde yuvarlak yapıdan yatay bir yapıya dönüşen boynuzlar zımparalama, cilalama ve bıçak yatağı açma işlemlerinin tamamlanmasıyla bıçak sapı olmak için hazır duruma gelmektedir.

sap ve namlu kısmına açılan delikleri birleştirecek olan pul kesme, mil kesme ve yay sarma işlemleri yapılmaktadır

açıp kapama mekanizması ve perçinleme işlemi ile birleştirilmesinin ardından imalat işlemi tamamlanmaktadır.

 

…

Bulut, İhsan – Fural, Şakir (2018), Serik Bıçağı’nın Coğrafi İşaret Tescili Kapsamında Değerlendirilmesi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 22, s. 557-580