İngiliz Evi'nin Demir ve Pirinç Aletleri

J. Seymour Lindsay - İngiliz Evi'nin Demir ve Pirinç Aletleri - Notlar

Iron And Brass İmplements of the English House, Portland Press, London, 1964

 

İngiliz ev metal işçiliği üzerine İngilizce yazılmış ilk kitap

Kitap, ocak ve şömineyle ilgili eşyalar, mutfak eşyaları, yapay aydınlatma gereçleri ve tütün içimiyle ilgili metal işleri gibi konuları kapsamaktadır.

Kitap dökme demir ve bronz gibi metallerin tarihsel kullanımı ve şömine demirleri, pişirme kapları ve aydınlatma cihazları gibi çeşitli aletlerin ayrıntılı açıklamalarını sunarak, bu eski ev aletlerinin işlevini, evrimini ve dönemsel bağlamını açıklamaktadır.

 

Ralph Edwards'ın kaleme aldığı "Giriş" bölümü

Edwards, demir ev aletlerinin çoğunun “gizemli nesneler” olduğu için açıklığa kavuşturulması gerektiğini belirtiyor.

 

BİRİNCİ BÖLÜM

Ocak, şömine ile ilgili tüm örnekleri ve yemek hazırlamada kullanılmasına rağmen ocak ile doğrudan bağlantısı olanları da kapsar

Bu bölüm, ocak ve şömine ile ilgili tüm örnekleri ve yemek hazırlamada kullanılmasına rağmen ocak ile doğrudan bağlantısı olan aletleri ele almaktadır. Metal işçiliğinin şekillendirildiği şöminenin en ilkel kısmı alt ocaktı (hearth below).

İkincisi ise, dumanı duvarın ön yüzüne yerleştirilmiş bir baca veya duvar dokusundaki bir boşluk aracılığıyla dışarı atılan duvar ocağıydı.

 

Ocakla ilgili çeşitli eşyalar arasında en ilkel olanı ateş köpeğidir (firedog). Bu tip, Kelto Roma çift uçlu köpek formuna dayanır.

Köpek, tabanda sivri bir kemer şeklinde yayılmış iki dikey çubuk veya gövdeden oluşur. Bu iki dikme, ortasından büyük ısıyla yumuşadığında çubuğun çökmesini önleyen bir ayakla desteklenen ağır, yatay bir kütük çubukla birbirine bağlanır.

Dökme demirin on beşinci yüzyılın başında tanıtılmasıyla birlikte, 15. yüzyıl sonlarından 17. yüzyıla tarihlenen devasa dökme demir köpekler üretilmiştir.

 

Ateş sırtları (firebacks), şömine açıklığının arka duvarının yangından zarar görmesini engellemek için dökme demirin kullanılmaya başlanmasıyla ortaya çıkmıştır. Bu sırtların en ilkel süsleme yöntemi, kalıp üzerine bıçak, çatal, el ayası ve küçük armalar gibi küçük nesnelerin bastırılmasıyla yapılıyordu. İlginç bir örnek, Meryem zulmü sırasında Sussex'li demir ustası Richard Woodman ve karısının yakılmasını konu alması nedeniyle özellikle dikkat çekicidir.

 

Yemek odaları ve mutfakların en dikkat çekici aksesuarlarından biri, şöminenin arka duvarına asılan baca vinciydi (chimney crane). Baca vinçlerinde, kazanları ve pişirme kaplarını asmak için tencere kancaları kullanılırdı. Tencere kancaları, envanterlerde "cotrall," "jib-crook," "askılar" ve "tramelle" gibi çeşitli adlarla geçmektedir.

 

Tencere kancasının altına asılan ve "Aylak Sırtlı" (Idle Back) olarak da bilinen bir düzenek, kişinin "elini karartmadan suyu dökmesini sağlardı".

 

Ayrıca, yanan közleri desteklemek için kullanılan küçük ateş köpekleri (köz demirleri) ve şişleri destekleyen büyük tipler de ele alınmıştır. Ocakta kullanılan ve yerden on iki ila on dört inç yükseklikte duran taşınabilir ızgaralara 'ördek yuvası' adı verilirdi. Ateşin üzerine örtülen sokağa çıkma yasağı (curfew), pirinç veya bakır sacdan yapılmış, kabaca çeyrek küre biçiminde bir örtüydü ve gece boyunca ateşin üzerini örtmek için kullanılırdı.

 

İKİNCİ BÖLÜM

Yemek pişirme ve diğer mutfak gereçleri

Orta Çağ'da demir şişler (spits) genellikle elle çevrilirdi ve bu iş bazen bu iş için özel olarak atanmış bir çocuk tarafından yapılırdı. Şişlerin popülaritesi, Kraliyet Mücevherleri Envanterinde geçen: "İki büyük yuvarlak broş" gibi kayıtlarla kanıtlanmaktadır.

 

Şiş çevirmek için kullanılan en eski mekanizma köpek ve davul prensibine dayanıyordu. Doktor Caius, 17. yüzyılın ortalarında bu köpeklerden bahsederken, onların işlerini "o kadar özenle bakarlardı ki, hiçbir angaryacı veya bulaşıkçı bu işi onlardan daha kurnazca yapamaz" diye yazmıştır.

Daha sonra, 16. yüzyıldan başlayarak ağırlıkla çalışan tükürük kriko (weight-driven spit jack) kullanılmaya başlandı. 1692 tarihli bir kayıtta, bir kriko için yapılan ödemeden bahsedilir: “Green'e yeni bir kriko için 1.10.6 £ ödedim.”

 

Şiş çevirmek için kullanılan bir diğer yöntem, bacadaki sıcak hava akışıyla çalışan dumanlı bacaydı (smoke jack). Kont Romford bu düzeneği eleştirerek, hiçbir insan icadının bu kadar saçma bir şekilde bilgisine gelmediğini belirtmiştir.

 

Kazanlar (cauldrons), en eski tarihsel dönemlerden beri evlerin en önemli eşyaları arasında yer almıştır.

Ortaçağ'da modern tencerenin karşılığı, ocakta kullanılmak üzere ayakları olan minyatür, küçük, döküm bronz bir kazan olan posnet veya pipkin idi. 18. ve 19. yüzyılın başlarında, bakır kapların kullanımına karşı, "Felçlerin, apopleksilerin, deliliğin ve nedenini açıklayamadığımız bir anda başımıza gelen..." hastalıkların nedeni olarak gösterildiği bir kampanya yürütülmüştür.

 

Birçok yemek kitabı, "pasları yeterince temizlenmemiş bakır kaplarda pişirilmiş yemek yemenin" kötü sonuçları hakkında çok şey söyler ve aşçıların bir önceki günden kalma, kötü konservelenmiş bakır kaplarda saklanan yemekleri masaya göndermeleri nedeniyle zaman zaman yaşanan trajedileri anlatır. On sekizinci yüzyıla ait bir yemek kitabının sonunda yer alan "Mutfak Zehirleri Üzerine Düşünceler" başlıklı bu makalelerden birinde, "bu nedenle, İsveç Senatosu, yaklaşık ...1753? Bakır kapları yasakladılar ve donanmalarında ve ordularında demirden yapılmış olanlar dışında hiçbir kap kullanılmamasını emrettiler.'

 

Yemek elle yenildiği için, her yemekten sonra ellerin yıkanması âdetti; bu nedenle akvamanil veya ibrik (ewer) gibi bronz işçilikleri vazgeçilmezdi. Diğer mutfak eşyaları arasında havanlar (mortars), ızgaralar (gridirons), tost makineleri (toasters) ve dini törenler ve gofret (waffres) yapmak için kullanılan demir levyeler (wafer irons) yer alır. Bir 15. yüzyıl yemek kitabından bir alıntı, gofret tarifini içermektedir.

 

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Yapay ışık elde etmede ve sürdürmede kullanılan çeşitli maddeler

Yapay ışık, katı yağ üzerine sürülmüş fitil, lambalarda yakılan yağ ve mum olarak kullanılan köknar ağacı odunundan elde ediliyordu. Mumlar, parafinin ortaya çıkışına kadar ulusal aydınlatıcı olarak kabul edilmiştir.

 

Rushlight (sazlık mumlar), fitil üzerinde yalnızca çok hafif bir donyağı tabakası bulunan bir mum türüdür.

Gilbert White, 1775 tarihli bir mektubunda, iyi hazırlanmış bir sazlığın "iyi ve net bir ışık verdiğini" belirtmiştir.

1709'da mum vergisi getirildiğinde, ev yapımı mumlar yasaklanmış ve balık yağı yakan lambalar hariç, evde kullanılan tüm gaz lambaları yasaklanmıştır.

 

Mumlar; mum kirişleri, mum destekleri ve standartlar (sancaklar) ile desteklenirdi. Erken yöntemler, mumları bir diken veya çiviye (pricket) geçirerek tutmayı içeriyordu. 17. ve 18. yüzyıllarda, özellikle küçük evlerde, saz ve mumlukların karışımı yaygındı. İskoçya'da, köknar mumunu tutmak için peerman adı verilen bir alet kullanılırdı.

 

Seküler şamdanlar genellikle pirinç veya bronzdan yapılırdı. 17. yüzyılda, mumun yüksekliğini ayarlamak veya kütüğünü çıkarmak için şamdan saplarına sürgüler yerleştirilmiştir.

 

Yağ lambaları arasında İskoçya'da, Shetland Adaları'nda "collies" ve Cornwall'da "chills" olarak bilinen crusie lambaları (çift valfli sarkıt lambalar) bulunuyordu.

 

Fener (lantern), alevi rüzgardan veya yağmurdan korumak için kullanılan şeffaf panellerden (boynuz, deri veya cam) oluşan bir paravandı.

 

Işık elde etmenin tek uygun yolu, 1833 civarında fosforlu kibritlerin ortaya çıkışına kadar kullanılan çakmaktaşı ve çelik idi. Çıra yakma ekipmanları, ortasında mum başlığı bulunan yuvarlak pirinç veya kalaylı demir kutularda saklanırdı (çıra kutusu).

 

Ayrıca, kömürleşmiş fitil uçlarını kesmek için kullanılan ve en az 15. yüzyıldan kalma mum söndürücüler (snuffers) de ele alınmıştır. On sekizinci yüzyılda, fitil uçlarının düşmesi sorununu çözmek için Benjamin Cartwright (1749) ve John Wilks (1801) gibi mucitler tarafından mekanik söndürücüler geliştirilmiştir.

 

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Tütün içimi ile ilgili metal işleri

Tütünün Avrupa'ya ilk olarak 1560 yılında getirildiği ve Sir Walter Raleigh tarafından İngiltere'de moda haline getirildiği kabul edilmektedir. I. James 1604'te Tütüne Karşı Saldırı adlı ünlü eserini yayınlayarak bu alışkanlığa güçlü bir muhalefet gösterdi.

James I, tütünü "Göze iğrenç, buruna tiksinti veren, beyne zararlı, akciğerlere zararlı ve kara, pis kokulu dumanlarıyla dipsiz bir kuyunun korkunç Styx dumanına en çok benzeyen bir gelenek" olarak nitelendirmiştir.

 

Alışkanlığın popülerliği yüksekti; 1665'teki veba salgınında, "çocuklar bile sigara içmek zorunda kalıyordu" çünkü tütünün mükemmel bir koruyucu olduğuna inanılıyordu.

 

Tütün içimiyle ilgili metal nesneler arasında pipo maşaları (pipe tongs) bulunur. Bunlar, közü ateşten korumak için kullanılan büyük tipler veya için için yanan çırayı almak için kullanılan küçük cep maşaları olarak ikiye ayrılırdı. Pipo maşaları, hanlarda müşterilerin barmenin dikkatini çekmesi için kullanılan bir düdük de içerebilirdi.

 

Diğer aletler arasında, çok çeşitli tasarımlara sahip tütün tıpaları (tobacco stoppers) yer alır. Metal tütün pipoları ise sıcak içimli ve pahalı oldukları için yaygın değildi.

 

Pipo fırınları (pipe ovens), kirlenmiş kil pipoları çok sıcak bir fırında pişirerek temizlemek için kullanılan dövme demir raflardır.

Genellikle üst ve alt kısımları düz bir çubukla birbirine bağlı üç halkadan ve üstte bir tutamak oluşturmak için bir halkadan oluşurlar; çerçeve dört bodur ayak üzerinde durur. Demirci yapımıdırlar ve aynı desende iki tane bulmak çok nadirdir.

 

BEŞİNCİ BÖLÜM

Önceki derslerde yer alamayan örnekler

Bu bölüm, önceki derslerin hiçbirinde yer almayan diğer çeşitli örnekleri kapsamaktadır. Örnekler arasında, ön pençeleri arasında dairesel bir nesneyi tutan stilize bir aslan şeklinde, on sekizinci yüzyıl sonlarına ait ateş köpeklerine benzer bir sapı olan kapı durdurucu (door stop) bulunmaktadır.

 

Tirbuşonlar (corkscrews), özellikle cepte kullanıma yönelik olarak büyük miktarlarda üretiliyordu ve bir beyefendinin ekipmanının vazgeçilmez bir parçasıydı. Bu küçük çelik ürünler, üreticilerin ticaret kataloglarında yer alan "çelik oyuncaklar" (steel toys) olarak biliniyordu.

 

Fındık kırıcılar (nutcrackers) başlangıçta başparmak vidası prensibiyle yapılırdı, ancak daha sonra kaldıraç tasarımına geçildi.

 

"Çelik oyuncaklar" başlığı altındaki diğer eşyalar arasında tırnak makasları ve bir çalışma masasına sabitlenen, bazen iğne yastığı ve makara miliyle donatılmış olan küçük masa mengeneleri (Lady's Work Vices) yer alır.

 

Diğer öğeler, örneğin şişe devirme aparatı (bottle tilter), ayakkabı çekecekleri, ayakkabıları çamur ve sudan korumak için kullanılan demir halkalı takunyalar olan pattenler ve mürekkep, kum ve gofret (kurutma kağıdı ve zamklı zarflardan önce gerekli) içeren mürekkep hokkaları da bu bölümde listelenmiştir.

 

ALTINCI BÖLÜM

Amerikan Sömürge Dönemi'ne ait bazı uygulama örnekleri

Kolonilerde kullanılan en eski metal ev aletleri ilk yerleşimciler tarafından getirilmiştir. İlk evlerin şömineleri, ateş köpekleri ve baca vinçleri gibi çağdaş İngiliz mutfaklarındakilerle aynıydı.

 

Saugus Demir İşleri, koloni döneminin ilk önemli demir işletmesiydi ve ateş sırtı dökümü yapıyordu. Bir örnekte, 1660 tarihi ve Pickering ailesinin baş harfleri yer almaktadır. Sömürge dönemi ateş köpeklerinin ortak bir özelliği, kaz boynunun tabanındaki gövdenin düzleşmesidir.

 

Yemek pişirme gereçleri çoğunlukla İngiliz tarzındaydı. Et, ağırlıkla çalışan krikolar, dumanlı krikolar veya elle çevrilen şişler üzerinde kızartılırdı. Köpek ve davul prensibinin ise bilinmediğini gösteren güvenilir kayıtlar mevcuttur.

Amerikan ocak üstü tost makineleri kendine özgü bir sömürge havası taşır. Ayrıca, ilk yerleşimcilerin evlerine özgü olan toddy demirleri veya mullerler de bu dönemden kalmadır.

 

Yapay aydınlatma yöntemleri arasında, yerli Kızılderililerden öğrenilen, yoğun duman nedeniyle tercih edilmeyen reçineli çam şeritleri kullanılıyordu. Yağ lambaları, İskoç prototipiyle aynı olan crusie prensibine göre çalışıyordu. Açık valfli lambadan, daha sonra kapalı Betty kabı türemiştir.

 

Sömürgeciler, don yağı mumlarına ek olarak, kıyı bölgelerinde bolca bulunan defne meyvesi (mum meyvesi) yağlarından bitkisel mum üretirlerdi. Amerikan kalay ustaları, mum kalıpları, duvar aplikleri ve çeşitli fenerler üreterek yaratıcılıklarını sergilemişlerdir.

 

Sömürge örnekleriyle İngiliz örnekleri karşılaştırıldığında, Amerikalı kökenlerini ortaya koyan küçük farklılıklar mevcuttu; örneğin, tütün maşalarının tasarımı daha hareketliydi.

…