Henry Petroski - The Evolution of Useful Things
Önsöz
Gökyüzü ve birkaç ağaç dışında şu an oturduğum yerden
görebildiğim her şey yapay.
(diğer her şey) …hepsi doğanın parçalarının sökülüp yeniden
birleştirilmesiyle yapıldı.
Farklı kültürlerin araçlarının farklı biçimlere dönüşmesine
rağmen aynı temel işleve hizmet etmesini sağlayan tek bir mekanizma var mıdır?
Batı'nın bıçak ve çatalın gelişimi, Doğu'nun yemek
çubuklarını açıklayan prensiple açıklanabilir mi? Herhangi bir teori, itme
darbesiyle kesen bir Batı testeresinin şeklini, çekmeyle kesen bir Doğu
testeresi kadar kolaylıkla açıklayabilir mi?
"Biçim işlevi takip eder" (demek ki bu doğru
değil)
Çatalın Dişleri Nasıl Var?
Bıçağın, çatalın ve kaşığın evrimini derinlemesine incelemek
bizi teknolojideki her şeyin nasıl geliştiğine dair bir teoriye götürebilir.
Bıçağın kökeninin çakmaktaşı ve obsidiyenden
şekillendirildiği düşünülüyor.
…kazımaya, delmeye ve kesmeye uygun sert taş ve kaya.
…Böyle bir keşif, örneğin bir tarlada çıplak ayakla yürüyen
ve ayağını bir çakmaktaşı parçasına kesen birinin başına gelebilirdi.
Ateşle birlikte yemek pişirme…
…sivri uçlu çubuklar, bir bireyin parmaklarının akşam
yemeğinde pişmesini önlemek için kullanılmış olabilir.
Sakson İngiltere'de "scramasax" olarak bilinen bir
bıçak, sahibinin daimi yoldaşıydı.
Orta Çağ'ın en resmi yemeklerinde her iki elde de birer
bıçak tutulurdu.
Bıçakların eti kesmek için sabit tutma konusundaki
eksiklikler, çatalın geliştirilmesine yol açtı.
Çatalların yedinci yüzyıldan itibaren Orta Doğu'daki
kraliyet saraylarında yemek yemek için kullanıldığına ve 1100 yılı civarında
İtalya'ya ulaştığına inanılıyor.
On yedinci yüzyıla kadar çatal İngiltere'de ortaya çıkmadı.
Coryate'e şaka yollu "Furcifer" adı veriliyordu,
bu kelimenin tam anlamıyla "çatal taşıyıcısı" anlamına geliyordu ama
aynı zamanda "darağacı kuşu" veya asılmayı hak eden kişi anlamına da
geliyordu. İcatlar tarihçisi John Beckmann'a göre çatallar İngiltere'de yavaş
yavaş yayıldı, çünkü bu alet "kadınsı bir süs eşyası" olarak çok alay
konusu olmuştu.
Peki en iyi çatal kaç dişten oluşur ve neden?
Tek dişli çatal genellikle tercih edilen bir araç değildir
ancak bu onun yeri olmadığı anlamına gelmez.
İki uçlu çatal, oyma ve servis için idealdir; çünkü
kızartma, dönmeden yerinde tutulabilir
Kesmek için tutulan şeyin dönmesini önlemek amacıyla,
çatalın iki ucu birbirinden zorunlu olarak biraz uzaktaydı ve bu aralık bir
şekilde standart hale getirildi. Bununla birlikte, küçük gevşek yiyecek
parçaları çatalların arasındaki boşluktan düştü
Üçüncü bir çatalın kullanıma sunulmasıyla, çatal,
yiyecekleri ağza ulaştırmak için kepçe gibi daha verimli bir şekilde işlev
görmekle kalmadı, aynı zamanda daha fazla çatalın deldiği yiyeceklerin tabak
ile ağız arasına düşme olasılığı da azaldı
…on dokuzuncu yüzyılın sonuna gelindiğinde dört dişli yemek
çatalı İngiltere'de standart haline geldi.
Çatalın evrimi, sofra bıçağının evrimi üzerinde de derin bir
etki yarattı.
…mızraklamak için çatalın kullanılmaya başlanmasıyla
birlikte, bıçağın sivri ucu gereksiz hale geldi.
1669'da şiddeti azaltmak için bir önlem olarak 14. Kral
Louis, ister masada ister sokakta olsun, sivri uçlu bıçakları yasa dışı hale
getirdi.
On yedinci yüzyılın sonlarına doğru, bıçak bir pala şekline
doğru kıvrıldı,
On dokuzuncu yüzyılın başlarında, İngiliz sofra bıçağı
bıçakları neredeyse paralel düz kenarlarla yapılmaya başlandı
Genellikle kesici bir aletten ziyade yayma konusunda daha
verimli olan küt burunlu, düz uçlu bıçak, on dokuzuncu yüzyıl boyunca modasını
korudu
Mutfak bıçakları yüzyıllar boyunca çok az değişti. Kılıçları
sivri kalmış, çakmaktaşı parçalarından kaynaklanan kusurların art arda
düzeltilmesiyle doğal olarak bu şekle dönüştüler.
Katı yiyeceklerin çıplak parmaklarla kolayca yenebilmesi
nedeniyle kaşığın bazen ilk yemek kabı olduğu iddia edilir ve bıçağın başlı
başına bir yemek kabı olmaktan ziyade bir alet veya silah olarak başladığı
düşünülür.
Tahtadan yapılmış kaşıklar, bütünleşik bir sap içerebilir ve
"kaşık" kelimesi, bir kıymık veya tahta parçasını ifade eden
Anglo-Sakson "kaşık" kelimesinden gelir (and the very Word “spoon”
comes from the Anglo-Saxon “spon,” which designated a splinter or chip of wood).
İlk çatallar düz çatallı olduğundan önleri veya arkaları
yoktu,
…çatalın ağza girebilmesi için çatalın dişlerinin ağzın
tavanını delmesi veya yiyeceğin düşmesi ihtimalini en aza indirecek şekilde
neredeyse yatay bir konuma getirilmesi gerekiyordu.
…çatal, sömürge Amerika'sında nadir bulunan bir eşyaydı.
Massachusetts Körfezi Kolonisi'ndeki günlük yaşamın bir tanımına göre, ilk
zamanlardaki ilk ve tek çatal, kutusunda özenle muhafaza edilmiş olup, 1630'da
Vali tarafından getirilmişti.
Erken Amerika yaşamı hakkında yazan arkeolog James Deetz
Frances Trollope, 1828'de Mississippi Nehri'nde bir vapurda
yemek yiyenler arasında bazı "generallerin, albayların ve
binbaşıların" "bıçağın tamamı ağza girecekmiş gibi görünene kadar
bıçaklarıyla korkunç bir şekilde beslendiklerini" anlattı.
Uzakdoğu'da yemek çubukları yaklaşık beş bin yıl önce
parmakların uzantıları olarak geliştirildi. Kökenleriyle ilgili bir teoriye
göre, yiyecekler büyük tencerelerde pişiriliyordu ve bu kaplar, her şey yenmeye
hazır olduktan sonra bile ısıyı uzun süre koruyordu. Aç insanlar, en lezzetli
lokmaları çıkarmak için erkenden tencereye uzanan parmaklarını yaktı ve
alternatifler aradılar.
Form Başarısızlığı Takip Ediyor
Lüks, zorunluluktan ziyade buluşun anasıdır. Her eserin
işlevi biraz eksiktir ve onun evrimini yönlendiren de budur.
Yapılan şeylerin biçimi, onların gerçek veya algılanan
kusurlarına, düzgün işlev görmemelerine yanıt olarak her zaman değişime
tabidir.
George Basala,
Teknolojinin Evrimi, Yalnızca Amerika'da beş milyon patentin verildiğine dikkat
çekerek, son iki yüz yılda "insan eliyle yapılan şeylerin büyük
çeşitliliğini" öne sürüyor.
1867'de Karl Marx, İngiltere'nin Birmingham kentinde her
biri endüstride veya zanaatta belirli bir işleve uyarlanmış beş yüz farklı
çekiç çeşidinin üretildiğini öğrendiğinde şaşırdı.
Başarı ilan etmeyi umuyorsak başarısızlığa bakmamız gerek
Basalla (Teknolojinin Evrimi’nde) "yapılmış dünyada
sürekliliğin hüküm sürdüğünü" savunuyor.
"yeni eserlerin yalnızca önceki eserlerden
doğabileceğini, yeni türde yapılmış şeylerin asla teorinin, yaratıcılığın veya
fantezinin saf yaratımları olmadığını" ima ettiğini ileri sürüyor
…endüstriyel tasarımcı, nesnelerin bir araya getirilmesini,
sökülmesini, bakımını ve kullanımını ve aynı zamanda bakılmasını daha kolay
hale getirmeye çalışır. Ve endüstriyel tasarımcıların en iyileri, bir ürünün
geleceğini görme yeteneğine sahip olacak, böylece harika görünen ve güzel
işleyen bir eserin kahrolası bir kusuru daha başlangıçta ortadan kaldırılacak
Eleştirmen Olarak Mucitler
Eğer şeylerin evrimini yönlendiren şey eksiklikleriyse, o
zaman mucitler teknolojiyi en sert eleştirenler arasında olmalı.
Jacob Rabinovich
1933 yılında elektrik mühendisliği bölümünden mezun
olduğunda adını Amerikanlaştırarak “Jacob Rabinow” olarak değiştirmiş
Mucitler sadece küfreden değil, aynı zamanda bu sıkıntıyı
ortadan kaldırmak için neler yapılabileceğini düşünmeye başlayan insanlardır.
Buluş ihtiyaçla değil, yoklukla başlar. Tamircinin
ihtiyaçları mevcut aletlerle karşılanır ve çekiç, tornavida ve İngiliz
anahtarını her iş günü kullanır
Edwin Land, üç yaşındaki kızının, kendisinin çektiği bir
fotoğrafı neden hemen göremediğine dair sorusu üzerine Polaroid şipşak fotoğraf
makinesini icat etmeye teşvik edildi.
Pimlerden Ataşlara
Howard Sufrin'e göre, her on ataçtan üçü kaybolmuş ve on
ataçtan yalnızca biri kağıtları bir arada tutmak için kullanılmıştı. Diğer
kullanımlar arasında kürdanlar vardı; tırnak ve kulak temizleyicileri; naylon
çoraplar, sutyenler ve bluzlar için geçici tokalar; kravat tokaları; kart
oyunlarındaki çipler; çocuk oyunlarında işaretleyiciler; dekoratif zincirler; ve
silahlar.
Küçük Şeyler Pek Çok Anlama Gelebilir
Fermuardan Önce Toka
…metal broşlar ve tokalar da kıyafetlerin sabitlenmesinde
kullanılmaya başlandı.
Fermuar olarak tanınabilen bir şeyin patenti 1851 yılında
dikiş makinesinin mucidi Elias Howe tarafından alındı.
Araçları Araçlar Yapar
…antika satıcıları ve koleksiyoncuların en büyük
zevklerinden biri alışılmadık olanın kullanımlarını keşfetmek ve açıklamak gibi
görünüyor
En eski metal testereler yaklaşık dört bin yıl önce Yakın
Doğu'da bakırın keşfedilmesinden kalmadır.
Her eski malzeme yenisi kadar etkili olamayınca, bronz
bakırın yerini aldığı gibi, demir de bronzun yerini aldı.
…balta, talaş üretmek için ideal olabilir, ancak ağaçları
kesmek için son derece verimsizdir.
Kökeni Taş Devri'nde ortaya çıkan bu silah, yeni malzemeler
ve yeni saplama yöntemleri ortaya çıktıkça etkililiği ve şekli açısından
gelişti.
Avrupa baltası sallanırken sıkıca tutulmazsa bükülme eğilimi
gösterirdi, çünkü metalin büyük kısmı sapın ön tarafındaydı
Amerikan yapımı baltalar hâlâ Avrupalı atalarına çok
benziyordu, tek bir farkı içeriyordu; balta kafasının arka taraftan dışarı
çıkan kör ucu. Bu özelliğin eklenmesi, yalnızca balta kafasını daha ağır hale
getirmekle ve dolayısıyla daha büyük bir darbeyi paketleyebilmekle kalmadı,
aynı zamanda ağırlık merkezini ve darbeyi bıçaktan geriye ve sapa yaklaştırdı
ve böylece balta üzerinde dengeleyici bir etki yarattı.
On dokuzuncu yüzyılda Amerika'da balta stilleri hızla
çoğalmaya başladı; her birinin biçimi diğerlerinden biraz farklıydı. Farklı
stiller sıklıkla bölgesel adlarla ayırt ediliyordu
…bu kadar çok farklı türde çekiç…
…bu aletler de zanaatkârlar tarafından çok fazla tekrar
tekrar kullanıldı…
…dolayısıyla onu taşıyan eller hatırı sayılır bir düşünme
süresine sahip oldu…
…çekiçler ve çekiç benzeri aletler
…aletler arasındaki farklılıkların çoğu, yalnızca yeni
görünüm için verilen tasarım patentleri kapsamındadır. Yine de, bir tasarım
patenti için herhangi bir işlevsel iyileştirmenin mevcut olmasına gerek olmasa
da, en başarılı başvurular "şaşırtıcı veya benzersiz yeni bir
görünüm" sergileyen eserler içindir.
Çoğalan Modeller
Antika sergilerinde en çok konuşulan öğeler arasında / tuhaf
ve sıra dışı eski gümüş eşyalar yer alıyor.
Zeytin çatalı ve çikolata karıştırıcısı, diğeri “domates”
Turşu, börek ve salata çatalı; her üçü de üretimin bir
cilvesi olarak “sağlak”
(moda ve diğer etkiler) Çatal artık yiyecekleri ağza
götürmek için en sevilen ve modaya uygun alet haline geldi. Önce bıçağı
çıkardı, şimdi de gururuyla bir zamanlar güçlü olan kaşığın alanını istila
etti.
“kesme çatalı”nın patenti 1869'da Reed & Barton
tarafından alındı.
…on dokuzuncu yüzyılın sonlarında görgü kuralları
kitaplarında balığın asla bıçakla yenmemesi gerektiğini iddia etmek
yaygınlaştı,
…Yirminci yüzyılın başlarında, özel balık bıçağı ve çatalı
standart sofra takımı haline geldi
Yerli Moda ve Endüstriyel Tasarım
…kesici aletlerin iş kolları son derece uzmanlaşmış bir hal
almış, yapılan göreve göre farklı bıçaklar ve testereler kullanılmaktadır.
Çekiç türlerinin çoğalmasının nedeni, şimdi olduğu gibi o
dönemde de çekiçlerin birçok özel kullanımının olması ve her kullanıcının, her
gün belki binlerce kez gerçekleştirdiği görevlere mümkün olduğu kadar ideal bir
şekilde uyan bir alete sahip olmak istemesiydi
Keskilere vururken çekicimin sıklıkla kaydığını veya
hedefini ıskaladığını fark ettim; çok büyük başlı bir tokmak daha iyi olurdu.
Eğer tek bir çekiçle 100 farklı şeyi başarmaya çalışsaydım,
en az 100 hata bulabilir
Çekiçte olduğu gibi, testerede ve diğer aletlerde de durum
aynıdır,
Çekiç saplarındaki en büyük değişiklik, uzunluklarında
görünüyor; bu özellik, tutuşundan çok çekicin darbesinin büyüklüğüyle ilgili.
Emsalin Gücü
Bulmaca testileri / bira sürahileri…
Açmadan Önce Kapatma
Gıdaları koruma yöntemi
Küçük Değişimden Büyük Paralar
…hepimizin önemli (ve sonuçta ekonomik) olduğunu
düşündüğümüz şeyler konusunda farklı öncelikleri vardır
İyi En İyiden Daha İyiyken
Piyasaya sürülmesinden sonraki on yıl içinde kapaklı
ambalaj, israflı ambalajlamanın ve çevreye yönelik bir tehdidin sembolü olarak
saldırıya uğramaya başladı.
İleriye bakmak aslında tasarımın özüdür, ancak eserler uzun,
engebeli ve çoğu zaman riskli yollarda şekillerini alırlar.
Fast-food ambalajından çöp konteynırlarına kadar her şeyin
tasarımı, anlık kullanımın ötesine geçmelidir. İnsanların ve nesnelerin
evrenine tanıtılan her eser, her ikisinin de davranışını değiştirir.
Değişikliğin kötü niyetli mi yoksa iyi niyetli mi olduğu başlangıçta her zaman
belirgin değildir, ancak tasarımcılar tasarım yoluna ve acil hedeflerinin çok
ötesine bakarsa etkisi kesinlikle daha iyi tahmin edilebilir.
Daimi İyileştirme Odası
Gelişen teknolojiye yönelik kararsız duygular yeni bir şey
değil.
Bir kişi için yeterince iyi olan, elbette bir başkası için
öyle olmayabilir. Solak insanlar, kapı kollarının, okul sıralarının,
kitapların, tirbuşonların ve sayısız sıradan nesnenin kendilerine karşı
önyargılı olduğu bir dünyada yaşamayı öğrenmek zorunda kaldılar.
…
Bailey, C. T. P. Knives
and Forks. London: The Medici Society, 1927.
Baird, Ron ve Comerford,
Dan.Çekiç: Aletlerin Kralı. Özel basım, 1989.
de Bono, Edward. Eureka!:
An Illustrated History of Inventions from the Wheel to the Computer. New York:
Holt, Rinehart and Winston, 1974.
Eco, Umberto, and Zorzoli,
G. B. The Picture History of Inventions: From Plough to Polaris. Translated by
Anthony Lawrence. New York: Macmillan, 1963.
Goodman, W. L. The History
of Woodworking Tools. New York: David McKay, 1964.
Laughlin, M. Penn. Money
from Ideas: A Primer on Inventions and Patents. Chicago: Popular Mechanics
Press, 1950.
Strung, Norman. An
Encyclopedia of Knives. Philadelphia: J. B. Lippincott, 1976.
…
Petroski, Henry (1992), The Evolution of Useful Things, 1st
Vintage Books edition, New York
…
