Klasik Mantık: Kavram ve Terim

Kavram ve Terim

Kavram, bir şeyin zihindeki tasarımıdır. Kavram dil ile ifade edilirse terim adını alır. Mantıkta terim, anlam ifade eden en küçük birimdir. Her terim bir kavrama işaret eder.

Kavram Çeşitleri

Tümel, tekil ve tikel kavramlar

Söz konusu kavram, bir sınıfın tümünü işaret ediyorsa tümel kavramdır; ağaç, insan, hayvan vs. Kavram, tek bir şeyi işaret ediyorsa (Edirne, Ali vs.) tekil olur. Kavram, bir önermede özne olarak kullanılırsa tikel olur.

Soyut ve somut kavramlar

Zihindeki tasavvurun gözle görülüp elle tutulan bir karşılığı varsa o kavram somuttur (ağaç, insan, hayvan vs.). Kavram bir oluş tarzını ifade ediyorsa (ölüm, güzellik vs.) soyuttur.

Kolektif ve distribütif kavramlar

Ordu, sendika gibi bireyler gurubunu işaret eden kavramlar kolektif kavramlardır. Benzer şekilde bireyler gurubunu ifade eden bir kavramla bireyi işaret ettiğimizde bu kavram distribütif olur. Yani o birey, kendisini imleyen kavramın distribütörü olur. İşçi kavramı ucu açık, çok geniş bir insan gurubunu işaret eder. İşçi sözcüğüyle bir bireyi işaret ettiğimizde işçi kavramı bir birey üzerinde gerçekleştiği için kavramın niteliği distribütiftir.

Olumlu ve olumsuz kavramlar

Olumlu-olumsuz kavram ayrımını ilk olarak ortaya atan kişi De Morgan’dır. Mevcut tanımı olumlu kabul edilen her kavramın yokluğunun olumsuzlanması ilkesiyle açıklanır. İnsan kavramı olumlu kabul edilirse, insan olmayan olumsuz olur.

Özlük ve ilintilik kavramlar

Bir kavram başka bir kavrama yüklendiğinde (“insan ölümlüdür” gibi) yüklenen kavram yüklenilenin özünde var ise o kavram özlüktür. Benzer şekilde yüklenilen kavram yüklenenin özünde yoksa (“akıllı hayvan” gibi) o kavram ilintiliktir.

Kavramların Göstergeleri

Nelik, gerçeklik ve kimlik

Tümel bir kavramın yalnız zihindeki bireyleri dikkate alınırsa buna, nelik denir. Nelik, bir kavramın ne olduğunu gösterir. Her kavramın neliği var ama her kavramın gerçekliği yoktur (mitolojinin neliğine cevap verebilir ama onu gösteremeyiz).

Gerçekliği olan bir kavramın zihin dışında gösterdiği gerçekliklerden birisi belirtilirse bu da o kavramın kimliği olur. Kimlik, bir kavramın kime işaret ettiğini gösterir.

İçlem ve kaplam

Kaplam bir kavramın işaret ettiği bireylerin tümelidir. Kedi genel kategori kabul edilirse, siyam, tekir gibi kedi türleri için kedi kavramı kaplam olur. Kavram, içine aldığı bireylerin özelliklerine işaret ederse o nitelikler/özellikler de o kavramın içlemidir. Akıl, duygu gibi hasletler insan kavramının içlemidirler.

İçlem ve kaplam ters orantılıdır. Küme genişledikçe ortak özellikler, nitelikler azalır. Kaplamın özellikleri o kategori altındaki bütün bireylerde ortak olan özelliklerle sınırlıdır.

Kavramlar Arası İlişkileri

Eşitlik, ayrıklık, tam girişimlik, eksik girişimliktir.

Eşitlik

Önermenin bir kavramı diğer bir önermenin bireylerini içine alırsa, iki önerme arasında eşitlik oluşur: her kuş öter = her öten kuştur gibi.

Ayrıklık

Kavramlardan birinin diğerinin hiçbir bireyini içine almazsa aralarında ayrılık vardır deriz: kedi kuş değildir, kuş kedi değildir gibi.

Tam Girişimlik

Kavramlardan yalnız biri diğerinin tüm bireylerini içine alıyorsa tam girişimlikten söz ederiz (kaplam içlem ilişkisinde bunun örnekleri çoktur): bazı hayvanlar kuştur, bütün kuşlar hayvandır gibi.

Eksik Girişimlik

İki kavramdan her biri diğerinin bazı bireylerini içine alırsa aralarında eksik girişimlik vardır: bazı kuşlar öter, bazı ötenler kuştur gibi.

Beş Tümel

Porphyrios, İsoloji adlı eserinde kavramların sınışamasını Beş Tümel adı altında

İncelemiştir. Beş tümel, Aristoteles’in cevher (töz) hakkındaki görüşlerinin sistematikleştirilmiş halidir.

Beş Tümel genellikle Porphyrios Ağacı dediğimiz bir şema ile açıklanır. 

---

Klasik Mantık

Yazar: Prof. Dr. Semiha Akıncı & Prof. Dr. Hasan Ali Ünder

Anadolu Üniversitesi, Yayın Numarası: 2814

Ocak 2013, Eskişehir