Türk Kültüründe Baykuş

Serkan Köse - Türk Kültüründe Baykuş

…toplumlar, kutsal olarak gördükleri şeyleri yeni inanç değerleriyle yeniden üretmişlerdir.

Kuşlara yüklenen anlam, özellikle baykuş özelinde olumlu ve olumsuz ikilemde görülmektedir.

Hayvanın kutsal kabul edilmesi ve onun bir ruhunun olduğuna dair inancın bir başka boyutunu ise totemizm oluşturmaktadır.

Reşideddin’in kutsal sayılan ve etlerinin yenmesinin yasak olduğunu bildirdiği ongon kuşların adlarını sıralar…

Ögel (2010: 357), her Oğuz boyunun bir ongon kuşundan söz eder.

Yunan mitinde

Bilgelik tanrıçası Athena, resimlerde ona eşlik eden bir baykuşla tasvir edilir. Bundan dolayı baykuşun zekâyla güçlü bir ilişkisi olduğuna inanılır ve tanrıların bir elçisi olarak kabul edilir. Yine Yunan mitolojisinde baykuş, Demeter’e kurban edilir,

Eski Çin’de doğan çocukların göğe kurban olarak sunulması

Özellikle kız çocukları, gök tanrının temsilcisi veya kızı denilen gök gürültüsü ile ateş unsurunun simgelerinden sayılan baykuşa yem olarak verilirdi

Günümüz Çin toplumunda baykuş (xiaoşyav) felaket getiren bir kuş olarak görülmektedir.

…baykuş, Fars mitolojisinde genel inanışın tersine uğurlu ve sevilen bir hayvan olarak yer alır

Rigveda / ölüm tanrısı ve ölüyü lanetleyen şeklinde (tasvir edilir)

Macarlarda baykuş, ölüm kuşu olarak bilinir

…baykuş, Divanü Lûgati’t Türk’te kuburga, ühi, ügi, yabakulak şeklinde geçmektedir.

Derleme Sözlüğünde baykuş karşılığında altınbaş, baguş, bayguş, bubuh, cıyak, conk kuşu, cunk kuşu, çırona, devletli-devlet kuşu, dıkmavuk, dikguluk, dot, dölehli, duguk, dukkuk/dukdugan, gılınkuş, gonguluk, hacıkuşu, hayırlı kuş, hümmatun, kavalak gibi (adlarla anılır).

Altay Türkçesinde, bay kelimesi zengin, baykuş kelimesi ise, kutsal kuş karşılığında kullanılır.

Eski Türklerde baykuş uyanıklığın simgesi olarak bilinir

…şaman giysilerinde ve başlıklarında da baykuş pençesi olduğu araştırıcılarca tespit edilmiştir

…bir Uygur efsanesinde, işini çok iyi yapan bir doktor daha sonra kibirliliği ve Allah ile kendisini bir görmesi yüzünden baykuşa dönüşmüştür. Bu efsaneye göre, baykuşun “cuv! cuv!” diye ötmesi “Ben Allah’tan üstünüm” anlamına gelmektedir

Türkmen efsanelerinden birinde baykuş, Bayoğlu adında zengin biridir.

…ikinci defa evlenir. Bayoğlu’nun eşi, ikinci kez evlenerek sözünü tutmayan Bayoğlu’na, “İnsan şeklin değişsin” diye beddua eder.

Türkmenistan Türklerinden derlenen “Baykuşun türeyişi” adlı efsanede ise halkına zulmeden cimri bir beyin baykuşa dönüşmesi söz konusudur

Bir Karakalpak efsanesinde zengin ve itibarlı bir beyin çocuklarının zamanla söz dinlememesi neticesinde baykuşa dönüşmeleri söz konusudur

Kıbrıs Türklerinde baykuşun eskiden çok güzel bir kız olduğu, kuş olduktan sonra ağzına bir lokma koymadığı ve Tanrı açlıktan ölmesin diye onun kısmetini ayağına getirdiği ile ilgili bir efsane vardır.

Azerbaycan sahasında anlatılan bir efsanede de baykuş bilge olarak görülmektedir

Amasya yöresinden derlenen efsanede (…) baykuşa yağmurun yağacağını insanlara haber verme vazifesi verilir.

Kazak, Kırgız ve Özbek Türklerinde baykuşun tırnaklarıyla kanadının çocukları, kızları, kadınları nazardan ve kötülüklerden koruduğuna yönelik inanç vardır

Kırgızlar baykuşun kutsal olduğuna ve hamile kadınları ve çocukları koruduğuna inanırlar.

Kalmuk söylencesine göre ak bir baykuş bir gün Cengiz Han’ın hayatını kurtarmıştır

Aydın yöresinde baykuş, ölümü haber veren, uğursuz bir kuş

Balıkesir’de baykuşun ötmesi baharın geleceği / yağmurun yağacağına işaret olarak görülmektedir

Giresun’da baykuşun ötüş biçimine göre hamile kadının erkek mi kız mı doğuracağına yönelik inanç söz konusudur

Konya’da, her akşam baykuşlara Allah tarafından nasip olarak bir serçe gönderildiğine inanılır. Baykuşun Konya halkı arasında adı “hayırlı kuş”tur.

Manavgat yöresinde baykuş kafasının evin kapısına asılması neticesinde ölümden uzaklaşılacağına dair bir inanç da mevcuttur

Âşık tarzı şiir geleneği içerisinde ise baykuş, genellikle virane mekânıyla sembolleştirilmiştir.

Bilmece

Dam üstünde kadı gibi/Gözleri var cadı gibi ya da Fincan gibi gözü var/Acı acı sözü var

Baykuşun mekân olarak viranelerde ve ıssız yerlerde kalmasının da halk arasında olumsuz bir algıya sebep olduğunu söylemek mümkündür.

…

Kültür Araştırmaları Dergisi, 2019, Cilt: 1, Sayı: 3, s. 288-301