Baykuş Kelimesi ve Baykuşla İlgili İnançlar Üzerine

Sevda Gülakan Kaman - Baykuş Kelimesi ve Baykuşla İlgili İnançlar Üzerine

İnsanların uçmasına imrendiği yetenekleriyle kuşlar,

İnsan, kuşlardan bazılarını uğurlu, bazılarını uğursuz saymıştır.

İnsanların kuşlara isim takmasında, yaptığı benzetmelerde ya da kuşlarla inançlarında; kuşun öterken çıkardığı ses, tüylerinin şekli ve rengi, büyüklüğü veya küçüklüğü yani her türlü fiziksel özelliği, beslenme biçimi, evcil ya da yabani oluşu, yaşadığı yer etkili olmuştur.

Baykuşun Yunan mitolojisinde “Athena kuşu” olarak uğur simgesi sayıldığı görülmektedir.

Athena’nın sembollerinden mızrak savaşı, zeytin dalı barışı; baykuş da bilgeliği temsil eder.

Athena, Romalılar tarafından Minerva olarak benimsenmiştir.

Bu tanrıça, aklın ve zekânın cesaret üstündeki etkisini temsil etmekte

Baykuş Roma’da uğursuzluk ve yıkım sembolüdür.

Ortaçağ Avrupası’nda ise baykuş cadılıkla ve uğursuzlukla ilişkilendirilmiştir. Avrupa ve Amerika folklorunda kötü alınyazısı ve ölüm diye anlam kazanmıştır. İskoçlar baykuşu gündüz görünce bir uğursuzluğun yaklaştığına inanıp ürktükleri bilinmektedir.

Baykuş, eski Mısırlılarda ve Hintlilerde ölüm kuşudur.

Çinlilerde baykuş görmek felakete alâmettir

Baykuşun genellikle karanlıkta ve mezarlıklarda dolaşması ise karanlıkta keskin bir görüye yani görünmeyeni görmeye ilişkin yeteneğinden ve ölülerin ruhlarına karanlıkta rehberlik etmesine bağlanmıştır.

Amerika’nın her yerinde baykuş ötüşü kötü yazı ve ölüm habercisi olarak yorumlanmaktadır.

Câhiliye Arapları, katili bulunmayıp, kısas olunmayan bir maktulün ruhunun, baykuş suretine girerek geceleri geleceğine ve baykuşun “ “Beni sulayınız, beni sulayınız!..” diye öttüğüne, katili bulunup, kısas olunca uçup gittiğine inanmışlardır.

Mütercim Asım Efendi “cugd” maddesinde baykuşun İslam kültüründe karganın düşmanı olduğu ve uğursuz görüldüğünü şöyle nakleder: “Kuşlar toplanıp baykuşu kendilerine hükümdar olarak seçmiş, sonra da kargayla görüşüp onun da düşüncesini almak istemişler, ancak karga sert bir dille geri çevirmiş ve ‘onun alçak yaratılışlı adi bir yaratık olduğunu, hükümdarlığa yaraşmayacağını’ söylemiş.” Bir başka rivayete göre ise bir peçeli baykuş, Hz. Süleyman’ın yanına gelip selam vermiş, Hz. Süleyman selamını almıştır. Sonra aralarında geçen konuşma sonunda Hz. Süleyman (a.s.) şöyle buyurmuştur: “Kuşlar içinde insanoğluna bu kadar güzel nasihat eden ve bundan daha şefkatli olanı yoktur. Cahillerin ondan nefret etmeleri, onu uğursuz saymaları ne acayip şeydir!” Tasavvufta ise baykuş sûfilerin uzleti seçmesini simgeler. Eski İran rivayetlerinde genel inanışın tersine baykuş, son derece uğurlu ve sevilen bir yaratık olarak görülmüştür.

Ortaçağ Avrupası’nda baykuş çorbasının öksürüğü kestiğine inanılmıştır.

Hintliler insanın baykuş gözünü yerse geceleri de (karanlıkta) görebileceğine inanmışlardır.

Kızılderililer de baykuşun şifa gücü olduğuna inanmışlar, bunun yanı sıra kötü ruhlardan korunmak için üstlerinde baykuş tüyü taşımışlardır.

Aborjinlerin kültüründe ise baykuşun, sırların habercisi ve şifacıların refakatçisi olduğu kabul edilmiştir.

Kazak Türklerinin baykuş soyundan geldiklerine inandıkları görülmektedir.

Kazak Kirei boyunun kollarından biri hayvan- ata olarak sayesinde Samabet’in o güne kadar kısır olan karısı Söksur’un iki oğlan doğurduğu bir baykuşu kabul etmişlerdir.

Şaman giysilerinde ve başlıklarında kartal ve baykuş pençeleri kullanılmıştır.

Tatarlar alacabaykuşlara büyük bir saygı gösterir…

…yirmi dört Oğuz Türk boyu sıralanırken her dört boy için bir kuş ongon olarak belirlenmiştir

Baykuş (ügi) ise Bayat boyunun simgesidir.

Avarlarda ve Kumuklarda, baykuş konan damdan ölü çıkacağı inancı hakimdir. Gagauzlarda baykuş ölüm habercisi olarak bilinir. Baykuşun gece ağlaması, baykuşun bulunduğu evden ölü çıkacağı olarak yorumlanır.

Makedonya Türklerinde Anadolu’da olduğu gibi baykuşun çatıya konup ötmesi, köpeklerin ulumaları, horozların zamansız ötmeleri ölüm habercisi sayılmaktadır.

Bayır Bucak Türklerinde tavuğun horoz gibi ötmesi, köpeğin uluması, evin çatısına baykuş konması, ölüm alameti olarak algılanır.

Suriye’de Yayladağı yöresi Türkmenlerinde baykuş ötmesi, yıldız kayması, kişinin kalbine doğması ölüm habercisi sayılır.

Hazara Türklerinde yarasa, tilki, baykuş gibi hayvanlar uğursuz sayılır.

Bir Kalmuk söylencesine göre ak bir baykuş, bir gün Cengiz Han’ın hayatını kurtarmıştır…

Kıbrıs Türkleri ise baykuşun ötüşünü iyi ya da kötü haber geleceği biçiminde yorumlamaktadırlar.

Hititlerden günümüze gelmiş Anadolu uluslarında baykuş uğursuz sayılır.

Anadolu’da bir evin damına tünediğinde o evde ölü çıkacağına yahut evin yıkılacağına dair görüşler vardır.

Anadolu’da baykuş sesini duyan kişinin, genellikle ona yem ve benzeri yiyecekler attığında "Al götür nasibini, bizden başka nasip isteme!" dediği, daha sonra da elini çevresinde bulunan sert bir zemine vurarak: "Evlerden ırak olsun!" ifadelerini kullandığı belirtilmektedir.

Karağaç dalinda

Bayguşlar bağıruyi

Domuz gocan ölecek

Eceli çağıruyi

(Eyuboğlu, (Anadolu İnançları Anadolu Mitologisi, Geçit Kitabevi, 1998: 119)

Anadolu ağızlarında baykuşa karşılık söylenen döleli, dölehli, dövlet guşu, dövletli, dövlet guşu, hayırlı kuş, muratkuşu, muratçık, ulukuş, gibi isimler baykuşun kutsallığına, bilgeliğine, hayırlı kuş olduğuna inanıldığının da bir göstergesidir.

Bununla birlikte Anadolu’da “Evin dağılsın!” anlamına gelen “Evinde baykuş tünesin!” ya da “Evinde baykuş ötsün!” bedduaları da mevcuttur.

Baykuşun da diğer kuşlar gibi türleri (136 tür) vardır.

Bazı lehçelerde ükü küçük türden baykuşlar için söylenmiştir. Normal baykuşlar için de ükü-yapalak denir ve av için kullanılanlar daha çok küçük cinsten baykuşlardır. Kırgızlar ükü ’ye puhu kuşu, mıkıy-ükü ’ye baykuş, kırgıy-ükü ’ye atmaca baykuş derlermiş. Anadolu’da da ügü daha çok büyük baykuş, puhu kuşuna denmiştir.

…

Orta Türkçe döneminde baykuş a karşılık olarak kullanılan kelimelerden biri de yapāķulaķ ’tır.

Radlov, Räsänen, Samoyloviç’in de desteklediği görüşe göre kelime bay+kuş biçiminde oluşmuştur.

Radlov kelimenin kökeninin İran dillerinden olduğunu söyler

Roux, baykuş ile bayat (zengin anlamındaki bay sözcüğünün –t ile yapılan çoğulu) arasında bir ilişki olduğu yadsınamayacağını belirtmiştir.

Neticede Eski Türkçeden beri var olan zengin, güçlü anlamlarına gelen bay ile Türkçe kökenli kuş kelimelerinin birleşmesinden doğduğu görüşü daha yaygındır.

Baykuşa verilmiş isimlere bakıldığında bir kısmının dış görünüşe dayandırılarak yapılan benzetmelerle (altınbaş, altunbaş vb.), bir kısmının halk inancı ile (döleri, dölehli, dövlet guşu, murat kuşu, hayırlı kuş vb.), bir kısmının da baykuşun çıkardığı sesin yansıması olarak (poğuç, puhu, vikvikviyan vb.) oluşturulduğu görülmektedir.

...

Turkish Studies, Cilt: 10, Sayı: 8, Bahar 2015, (s. 1137-1154)