Peter Toohey – Can Sıkıntısının Eğlenceli Tarihi

Peter Toohey – Can Sıkıntısının Eğlenceli Tarihi

Triviala.com tarafından yapılan internet anketine göre, ortalama Britanyalı haftada aşağı yukarı altı saat sıkılıyor. Bu da, ortalama 60,5 yıllık bir ömürde toplam iki yıldan fazlasına denk geliyor… (s. 11)

…can sıkıntılarının nedeni… kendilerini eğlendirecek enerjileri yok.

Fazla mesai kültürü

Kişilerin rekor düzeyde borçlu olmaları

Can sıkıntısı esnasında beyinde neler olup bittiğini görebilmek için MRI verilerini inceleyen Weissmann; konsantrasyon bozulmaya başladığında beynin kendine hakim olma, görme ve dil işleme bölgelerinin birbirleriyle iletişim kurmadığını gözlemlemiş. (s. 13)

Can sıkıntısı, bir durum değersiz görüldüğünde daha da artar.

Okuduğum tüm yazarlar arasında can sıkıntısından en çok bahseden (…) Anton Çehov’dur. (s. 17)

Robert Plutchik; …tiksinti, insanları ve hayvanları zehirli maddelerden uzak tutabilir. (s. 21)

(Robert Plutchik) …can sıkıntısı gibi bir duygunun ancak tiksinti duygusunun ilkel bir türevi veya uyarlaması olabileceğini yazmıştı. Ona göre can sıkıntısı (…) aynı amaca hizmet ediyordu.

Bunların hepsi doğruysa can sıkıntısının tıpkı tiksinti gibi insan için faydalı olduğu sonucuna varılabilirdi… (s. 22)

Clement Freud; eğer sigara içmeyi, içkiyi ve aşkı bırakacak kadar azmederseniz daha uzun yaşamazsınız, sadece yaşadığınız zaman daha uzunmuş gibi gelir.

Sıkılmış bir insan için zaman durmuş gibidir. (s. 24)

Erkeğin bulduğu çare içki ve sigara.

Uyuşturulmuş unutma, seyahat ve seks (…) can sıkıntısının standart, klişe çareleridir.

Unutuş, en sonunda hafızayı karartarak benlik duygusunun kaybına yol açar. (s. 26)

Varoluşsal can sıkıntısıyla depresyonun arasındaki benzerlikleri vurgulamak istiyorum.

Varoluşsal can sıkıntısı kişinin kendisini diğerlerinden soyutlanmış görmesinin sonucunda ortaya çıkan bir boşluk olarak tanımlanabilir. (s. 29)

İnsanlar duyguları sayesinde davranışlarını dış dünyayla uyumlu hale getirirler ve kendilerini koruyacak bir şekilde dönüştürebilirler. (s. 32)

Can sıkıntısının tanımı

Kaçınılmaz ve tatsız bir biçimde öngörülebilir durumların yarattığı rahatsızlık ve hapsedilmişlik…

…öngörülebilir koşulların yarattığı, sosyal nitelikli, hafif tiksinti duygusudur. (s. 40)

Can Sıkıntısına Yatkınlık Ölçeği (BPS -Boredom Proneness Scale)

1- Yaptığım faaliyetlere odaklanmam kolay oluyor.

2- Kendimi çalışırken sık sık başka konular hakkında endişelenirken buluyorum.

3- Zaman neredeyse daima yavaş geçiyor.

4- Kendimi çoğunlukla sonuçlandırılamamış, “yarım kalmış” işlerin içinde, ne yapacağımı bilmez halde buluyorum.

5- Sık sık, anlamsız şeyler yapmak zorunda kaldığım durumlarda sıkışıp kalıyorum.

6- Birilerinin amatör filmlerini seyretmekten ya da seyahat fotoğraflarına bakmaktan inanılmaz sıkılıyorum.

7- Kafamda hep gerçekleştirilecek projeler ve yapılacak işler var.

8- Kendi başıma rahatlıkla eğlenebiliyorum.

9- Yapmak zorunda olduğum şeylerin birçoğu monoton ve sıkıcı.

10- Harekete geçmek için diğer insanlara göre çok daha fazla teşvike ihtiyaç duyuyorum.

11- Yaptığım çoğu şeyden zevk alıyorum.

12- İşim beni nadiren heyecanlandırıyor.

13- Her durumda ilgimi çekecek bir şey bulabiliyorum.

14- Çoğu zaman oturup hiçbir şey yapmıyorum.

15- Sakince beklemek konusunda iyiyim.

16- Çoğunlukla boş vaktim var, yapacak hiçbir şey bulamıyorum.

17- Beklemem gereken durumlar söz konusu olduğunda, örneğin sırada beklemek gibi, kendimi çok huzursuz hissediyorum.

18- Neredeyse her sabah aklımda yeni bir fikirle uyanıyorum.

19- Yeterince heyecanlı bir iş bulmam çok zor olur.

20- Hayatta daha çok merak uyandıran, zorlayıcı şeylerle uğraşmak istiyorum.

21- Çoğunlukla kapasitemin altında çalıştığımı hissediyorum.

22- Birçok insan yaratıcı ve hayal gücü kuvvetli biri olduğumu söyler.

23- O kadar çok ilgi alanım var ki, hiçbirine vakit kalmıyor.

24- Arkadaşlarımın arasında bir işi en uzun sürede yapan benim.

25- Heyecanlı, hatta tehlikeli bir şey yapmıyorsam kendimi yarı ölü ve uyuşmuş hissediyorum.

26- Gerçekten mutlu olabilmem için değişime ve çeşitliliğe ihtiyacım var.

27- Televizyonda ve sinemalarda sürekli aynı şeyler dönüp duruyormuş gibi geliyor.

28- Gençken kendimi çoğunlukla monoton ve yorucu durumların içinde bulurdum.

Sıkılmaya ne kadar yatkın olduğunuzu ölçmek için her yorumla ilgili kendinize 1 ile 7 arasında bir puan verip sonunda bu puanların hepsini toplayın. Testin sonucunda puanınız 117’den yüksek ise kolay sıkılıyorsunuz; 81’den az ise can sıkıntısı eşiğiniz oldukça yüksek demekmiş. (s. 43-44)

Duygunun can sıkıntısı tarafından (…) baskılanması (…) bu normal duyguların ifade edilmesi sürecini durdurarak nevrozu teşvik etmektedir. (s. 46)

James M. Cain; Postacı Kapıyı İki Kere Çalar

Frank ve Cora, kronik olarak sıkılan heyecan avcılarıdır ve kanunları ihlal ederler ve Cain hangisinin diğerine sebep olduğuyla hiç ilgilenmez. (s. 51)

Stephen Vodanovich can sıkıntısıyla öfke arasında ilişki kurar.

Vodanovich’in meslekdaşı Deborah Rupp’un yaptığı araştırma, can sıkıntısı yaşamaya eğilimli kişilerin (…) içsel öfke duyguları açısından daha büyük bir risk taşıdığını, aynı zamanda öfkelerini dizginlemekte daha çok zorlandıklarını açıkça göstermiştir.

Stephen King; The Shining, Jack Torrance bu tipolojinin örneği olarak sunuluyor. (s. 54-55)

Seyahat etmek, can sıkıntısını gidermenin bir yoludur. Hatta yeni herhangi bir şey denemek bile çoğu zaman yeterlidir. Kronik can sıkıntısı çekenler için, bu genelde bir şekilde kuralları yıkmak anlamına gelecektir.

Popüler kültür kronik can sıkıntısından ve modern hayattan kaçmak için kuralları yıkma yolunu seçen örneklerle dolup taşar. Kuralları yıkmaktaki sorun ise bunun da çarçabuk sıkıcı, öngörülebilir ve monoton hale gelmesidir.

Duane Hanson, can sıkıntısının ve sıradanlığın modern hayatın özellikleri olduğunu ileri sürer. (s. 64)

“Hiçbir şey aşırı modern olmak kadar tehlikeli değildir; bir bakarsınız modası geçiverir insanın.” Oscar Wilde

…seks Emma Bovary’nin can sıkıntısından kaçış yoluydu. Ve seks hâlâ kuralları yıkmak, şok etkisi yaratmak ve can sıkıntısını kovalamak için en popüler yöntemdir.

Cinsel kural çiğneme, kuralları yıkana göre, modern toplumun sıkıcı konformizmine yanıttır. (s. 66)

Can sıkıntısıyla başa çıkabilmek, hayata tutunabilmeyi öğrenme sürecinin parçasıdır. (s. 68)

J.M. Barbalet; depresyonun canlının iç dünyasına yönelik, can sıkıntısının da tipik olarak dışarıya, yani etkinliklere, ilişkilere ve çevreye yönelik olduğunu savunur.

Jane Austen; Emma

Emma’nın çöpçatanlığının kaynağı can sıkıntısıymış. (s. 77-78)

Can sıkıntısı

Uzamışsa, bunu (…) kendini yıkıcı bir tepki ya da depresyon izler. (s. 86)

Öğle vakti şeytanı / Acedia / varoluşsal can sıkıntısı

Acedia

Varoluşsal can sıkıntısı halinin Batı geleneğinde ve kavramsallaştırılmasında başlangıç noktasıdır. (s. 96)

Efesli Rufus (M.S. 2. yy.) geometri, mimari ve matematik bilimlerinin psikolojik tehlikelerini vurgulamış.

Orhan Pamuk; İstanbul

Ana motifi melankolidir.

Bu kitap (…) melankoliyi çok düşünmeye bağlamak hakkındaki en güçlü ve en kapsamlı edebi eseridir. (s. 100)

Sartre; Bulantı

Antoine Roquentin’in varoluşun tesadüfî olduğunun farkına varması ve kişiyle etrafındaki dünya arasında hiçbir bağ olmadığını görmesini anlatır. (s. 103)

Heidegger için varoluşsal can sıkıntısı kişinin şartlar nedeniyle bütünüyle kayıtsızlığa sürüklenmesidir. (s. 106)

Can sıkıntısı seviyesi arttıkça ölüm yaşı aşağılara inmektedir.

Can sıkıntısının diğer risk faktörlerine davetiye çıkardığından söz ediliyor. (s. 111)

Varoluşsal can sıkıntısı, kişinin sürekli kayıtsızlığına yol açan ve kendi şartlarına odaklanmasını imkânsız kılan çok güçlü ve hafifletilemeyen bir boşluk hissi, dışlanma ve tiksintiyi içerir. (s. 114-115)

Can sıkıntısının yeri neresidir?

Beynin tam olarak neresinde can sıkıntısını hissediyoruz? İnsular korteks adı verilen bir bölümde hissedildiğini düşünmek için geçerli sebeplerimiz var.

Sinirbilimciler bu bölgenin, insanların insan olduklarını sağlayan anahtar unsurlarından biri olduğuna inanıyorlar. (s. 137)

Bütün memelilerde insüler korteks vardır. İnsulanın asıl görevi vücut durumunu taramak ve denetlemektir.

İnsulada vücut tarafından bir his olarak algılanan uyarıcılar duygulara dönüşür. (s. 138)

Can sıkıntısının iyileştirilmeye ihtiyacı yoktur.

Can sıkıntısını iyileştirmeyi değil, belki de duygunun bizi yönlendirmeye çalıştığı şeyi yapmayı düşünmek en iyi seçenek olacaktır. (s. 140)

Monotonluk nöronların sayısını ve ömrünü azaltarak beynin küçülmesine sebep oluyor.

(Müzik) Can sıkıntını tedavi dahi edebilir.

Can sıkıntısının başka bir kabul edilmiş tedavisi de aerobik egzersizdir.

Egzersiz beyinde dolaşan BDNF (beyin kaynaklı nörotrofik faktör) kimyasalını artırdı.

Alzheimer’da, depresyonda, parkinsonda veya demans hastalarında BDNF seviyesi genellikle düşüktür. (s. 143)

…boş vakti ve serbest zamanı en iyi kullanmanın yolu nedir?

Aristoteles’in boş zamanı keyif veren bir aktiviteden oluşur ve başlı başına amacın kendisidir; diğer insanlarla ilişkiyi öngörür ve ayrıca hem bedeni hem de özellikle zihni kullanmayı gerektirir.

Seyahat: hayır bu olmaz, çünkü (…) başlı başına bir amaç değildir.

Televizyon seyretmek?

Ne vücudu ne de beyni kullanırsınız.

Spor? Bazen (rekabet içeriyorsa).

Seks ve sohbet de çoğunlukla zihinsel aktivite gerektirmez. (s. 145)

Adorno için, çalışılmayan saatler aynı ticaret mantığıyla geçmektedir. İş kâr getirir, aynı şekilde boş zamanın da para getirmesi gerekmektedir.

Adorno (…) Amerikalıların boş zamanlarını satın alabilmek için bir servet harcadıklarını söyler. Ve belki de der, tatildeyken bu kadar sıkılmamızın nedeni de tam olarak budur. (s. 146)

Can sıkıntısı entelektüel olarak çürümüş görüşlere ve kavramlara karşı tatminsizlik geliştirdiği için, yaratıcılığı teşvik edebilir. (s. 148)

Can sıkıntısı, insanın kendisi olmasını sağlar.

(Sartre; Bulantı) Roquentin’in can sıkıntısı, ona dünyadaki gerçek yeriyle ilgili daha açık bir algı sağlamıştır. Roquentin kişiyle etrafındaki dünya arasında hiçbir zaruri bağlantı olmadığı sonucuna varır: yaşamak, sadece, orada olmaktır.

Joseph Heller’ın Madde 22 adlı eserindeki Dunbar, zamanın yavaş geçmesini sağladığı için can sıkıntısını sever ve böylece hayatta yaşayacak iki katı kadar zamanı olabileceğine inanır. (s. 149)

Çocukların ve yaşlı insanların basit can sıkıntısına sahip olduğu söylenir. Akıllı insanlar ise daha çok karmaşık veya varoluşsal can sıkıntısından mustariptirler veya onlar öyle düşünürler.

Depresyon, can sıkıntısının bu biçimlerinin birbirine karışmasının nedenidir. (s. 150)

Can sıkıntısı normal, kullanışlı ve insan tecrübesinde alışılmış bir duygudur.

Boredom, A Lively History

Türkçeleştiren: Zeynep Koçak Yılmaz

Doğan Kitap

Aralık 2014