18 Kasım 2016 Cuma

Ortaçağ Felsefesi II: İbn Rüşd

İbn Rüşd (1126-1198)
Tanınmış bir ailede dünyaya geldi. Aristoteles şerhleriyle dünya çapında meşhur olmuştur. Doğu’da “eş-şârih” Batı’da ise “commentator” olarak tanındı. Endülüslü Yahudiler ona “Aben Roşd,” İspanyollar da “Averroes” dediler.
İbn Tufeyl tarafından saraya takdim edildi. Aristoteles şerhlerini filozofu anlamakta zorlanan sultanın isteği üzerine yazdı. Bir dönem İşbîliye (Sevilla) ardından da Kurtuba’da kadılık yaptı. Yaşamının sonlarında saray tabibi olarak görev yaptı.

İBN RÜŞD’ÜN VARLIK ANLAYIŞI
İbn Rüşd, düşünce sistemini “insan gerçeği” ekseninde temellendirdi. Ona göre her varolanın (mevcûd) özel işlevi (fiil) ile gaye-sebebi bulunmaktadır. İnsandaki bu özel işlev, sahip olduğu aklıdır. Aklın peşinde olduğu öncelikli soru da varlığın gayesi ve hakikatidir. Ona göre “hakîkat”ın varlık (ontoloji), bilgi (epistemoloji) ve ahlak (ethik) ile alakalı üç boyutu bulunur.
İbn Rüşd, “varlık” (vücûd) terimi yerine, “hüviyyet” (kimlik), “zât” (öz), “şey” ve “vâhid” (bir) terimleriyle eşanlamlı saydığı “mevcûd” (var, varolan) terimini kullanmayı yeğler. Yukarıda dile getirildiği gibi filozofumuza göre “varolan” terimi öncelikle dış dünyada bir özü (zât) ve mahiyeti bulunan şeyleri; ikinci olarak da bunların varolma durumlarının “zihindeki kavram”larını (tasavvur) gösterir. O, bunlardan ilkine “öz anlamında varolan”, diğerine de “doğru (sâdık) anlamında varolan” demektedir.

Varlık-Nelik İlişkisi
“Varlık”ı bir şeyin duyulur, “nelik”i ise aynı şeyin akledilir yönü olarak değerlendiren İbn Rüşd, varlığı ilk maddeye (heyûlâ) neliği surete, varlık-nelik ilişkisini de madde-sûret ilişkisine benzetir. Nelik, maddeden bağımsız değildir. Varlık-nelik ayırımından ontolojik değil, sadece epistemelojik ve mantıkî düzlemde söz edilebilir.
Benzer şekilde tanım ve tümeller de ilişkili oldukları tikellerden bağımsız değildirler. İbn Rüşd’e göre nelik ile neliği gösteren tanım ve tümeller, özsel nitelikler olarak tikellerde “kuvve halinde” (bilkuvve), aklın soyutlaması sonucunda elde edilen “kavram”lar (tasavvur) olarak zihinde “fiil halinde” (bilfiil) bulunurlar (epistemolojik düzey).
Bir şey tanımlanması yoluyla fiil haline geçer. İbn Rüşd varlık-nelik ayrımını ontolojide değil epistemolojide, mantıkta arar (zihinde). Bu bakımdan İbn Sina’dan ayrılır.

Varlık İlkeleri
Dış dünyadaki varolanlar arasında sebep-sebepli (illet-ma’lûl) ilişkisi bulunduğunu belirten filozof birbirine zıt bu iki niteliğin iki ayrı kaynaktan neşet ettiğini belirtir: “madde” ile “suret.”  Madde ile suretin “birleşme”sini sağlayan ise Tanrı’dır.
Bu duruma iki tür varolandan söz edilir: Birincisi zihnin dışında, sebepsiz ve zorunlu varolan, yani Tanrı’dır. Diğeri ise sebebe bağlı olan zorunsuz varlıktır. Zorunsuz varlıklar, bir sebebe bağlıdır ve sebep yoksa kendileri de mümkün olamayan varlıklardır.

Tanrı-Âlem İlişkisi ve Sürekli Yaratma
Zorunlu varlık ile zorunsuz varlıklar arasında sebep-sebepli ilişkisinin Tanrı’nın mutlak Bir’liği ilkesiyle nasıl bağdaştırılacağı sorunu, kelâmcı ve filozofları bir hayli uğraştırmıştır. İbn Rüşd’e göre, ehlü’l-kümûn ile ehlü’l-ibdâ‘ ve’l-ihtirâ‘ iki uçta yeralmaktadır. Kümûn nazariyesine göre her şey her şeyde yahut iç içedir (küllü şey’ fî külli şey’); oluş (el-kevn), şeylerin birbirinden çıkmasından, failin işlevi de yalnızca şeyleri birbirinden çıkarmak (ihrâc) ve ayırmaktan (temyîz) ibarettir. Kümûn teorisinde etkin (fail) sebep, İbn Rüşd’e göre, yaratan olmaktan çok bir hareket vericidir (muharrik): Kümûn nazariyesinin anti-tezi “yoktan yaratma” (ibdâ’, ihtirâ’) teorisidir. İbn Rüşd, Fârâbî ve İbn Sînâ’nın savunduğu sudûr teorisi ise bu iki yorum arasında yer alır.
İbn Rüşd, üç ayrı varlık sınıfından söz eder:
a) Varlığı kendinden olan Zorunlu Varolan yani Tanrı.
b) Bir şeyden ve bir şey aracılığı ile varedilen ve zamanla ilişkili olan tikel şeyler.
c) Öncesiz ve sonradan yaratılmış varolanlar arasında yer alan “bir-bütün olarak âlem.
Sürekli yaratma teorisi, âleme yetkin ve zorunlu bir Yaratıcı’nın fiili olmak bakımından “sürekli” olma niteliğini kazandırır.

Bilginin İmkânı ve Sebeplilik
İbn Rüşd’e göre “bir şeyin gerçek anlamda bilinmesi, o şeyin sebepleriyle birlikte bilinmesi demektir.”
İbn Rüşd madde, sûret (form), etkin (fail) ve amaç (gâye) olmak üzere dört sebepten söz eder.
Herhangi bir engel bulunmadığı ve şartlar uygun olduğu sürece her nesne, “doğa”sından (tabiat) kaynaklanan etkiyi (fiil) mutlaka yapar.
Nesnelerin varlığı ile onların özel fiillerini, âlemin birlik ve bütünlüğünün teşekkülü ve devamlılığına hizmet edecek bir sebep-sebepli ilişkisi içerisinde düzenleyip yöneten Allah’tır.
Kesin bilgi (el-ilmü’l-yakîn), bir şeyi olduğu gibi bilmektir ve nesnelerin tabiatına bağlı olarak gerçekleşir. Allah’ın ilmi ile bu tabiatlar arasındaki ilişkide ilâhî bilgi sebep, tabiatlar sonuç iken; insan bilgisi söz konusu olduğunda tabiatlar sebep, beşerî bilgi de sonuç olmaktadır.

Bilginin Kaynağı
Bir şeyin bilinmesi bir bakıma onun tanımlanması anlamına gelmekte, tanım ise o şeyin yetkinliği yani sûreti demek olan cins ve fasıldan oluşmaktadır.

İbn Rüşd, insan idrâkine konu olan nesnelerin biri “duyulur” (heyûlânî), diğeri “akledilir” (ma‘kûl) olmak üzere iki tür sûretinin bulunduğundan söz eder. “Duyulur/heyûlânî sûretler” (es-suveru’l-heyûlâniyye) ilk maddeyle birleşerek basit cisimleri (toprak, su, hava ve ateş) oluşturan yaşlık-kuruluk ve soğukluk-sıcaklıktan ibaret dört nitelikten başlayarak inorganik ve organik varlıkların, hayal gücünde ortaya çıkan izdüşüm yahut imajlarına varıncaya dek farklı düzeylerde ortaya çıkar.

“Akledilir sûretler” (suveru’l-ma‘kûlât): Bunların kavramları ile somut varlıkları konumundaki hayalî sûretler birbirinden bütünüyle ayrı değildir; çünkü bazı tikel nitelikler taşımakla beraber hayalî sûretler de kavramlar gibi soyuttur.

Kavramlar, kendilerini idrâk eden akıl ile özdeşleşir.
Heyûlânî yani duyulur sûret nesnenin somut ve tikel (cüz’î) boyutuyla, akledilir sûret yani kavram ise onun tümel (küllî) boyutuyla ilgilidir. O halde birinci tür sûretleri algılayan idrâk gücü ile ikinci tür sûretlerle varolanların metafizik ilke ve sebeplerini algılayan idrâk gücünün bir ve aynı olması mümkün değildir.

Duyu Algısı ve İç İdrak Süreci
İbn Rüşd, hem kuvve hem de fiil halinde bulunmaları sebebiyle nefsin “edilgin” güçleri olarak değerlendirdiği “duyular”a etki ederek onların fiil alanına geçmesini sağlayanın, kendileri fiilen var olan “duyulur nesneler” olduğunu söyler.
Bir nesnenin dış dünyadaki durumuna uygun bir sûretinin zihinde oluşması, farklı duyu güçleri tarafından algılanan niteliklerinin “ortak duyu” tarafından bir araya getirilmesiyle geçekleşir.
Hayal gücünde teşekkül eden imajların (hayâlî sûret) kavram haline gelebilmesi için bunların biri “saklama” diğeri “hatırlama” olmak üzere iki işlevi bulunan “hâfıza gücü” (kuvvetü’l-hıfz) tarafından yürütüldüğü kanaatindedir.

Hayal Gücü, Edilgin Akıl, Etkin Akıl ve İttisâl
İnsan nefsinin üç temel işlevi vardır:
a) Güç halindeki akledilirleri (ma‘kûlât) soyutlayarak (tecrîd) fiil haline getirmek yani kavram üretmek,
b) bu kavramları kabul etmek (idrâk),
c) bunlar arasında “çözümleme” (tahlîl) ve “bir-leştirme”ler (terkîb) yaparak yeni kavram ve yargılar ortaya koymaktır (istinbât ve tasdîk).
İbn Rüşd’e göre “heyûlânî akıl”, insana özgü olarak hayal gücü ile birlikte bulunup onu diğer canlıların hayal gücünden ayıran bir istidât ve onunla ilişkili (muttasıl) olup her an fiil alanına çıkmaya hazır durumdaki müste‘id akıldan oluşmaktadır. “Müste‘id akıl”, İbn Rüşd’e göre “fa‘âl akıl”ın ilk nüvesi olmaktadır.


İbn Rüşd, din ile felsefenin insanları birbiriyle çelişen sonuçlara götürmelerinin mümkün olmadığı kanaatindedir. Çünkü insan aklının ürünü olan felsefenin temelinde yatan ve ontik düzende geçerli olan sebeplilik ilkesinin de, vahiy ürünü olan dinin de kaynağı, Allah’ın ezelî ilim ve hikmetidir. Dolayısıyla aynı kaynaktan beslenen din ile felsefe içiçedir, “felsefe dinin arkadaşı ve sütkardeşidir”, “hakikat hakikate ters düşmez, aksine onu destekler.”
---
Ortaçağ Felsefesi II
Prof. Dr. Hüseyin Sarıoğlu
Anadolu Üniversitesi Yayını, Yayın No: 2359
Ocak 2013, Eskişehir

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder