1918 Numaralı Kadın Siciline Göre 18. Yüzyılda Trabzon’da Giyim - Kuşam Kültürü

Temel Öztürk - 1918 Numaralı Kadın Siciline Göre 18. Yüzyılda Trabzon’da Giyim - Kuşam Kültürü

Giyim-kuşam tarihine ışık tutan yerel kaynaklar (...) tereke kayıtlarıdır.

Giyim-kuşam, insanların ihtiyaçları yönünde şekillenmiştir. (Buna daha sonra) Ahlakî kurallar (eklenmiş)...

Giyinme toplumsal, siyasî, ekonomik ve meslekî statünün de bir göstergesi olmuştur.

Toplumsal açıdan giyinme biçimi, bir milleti diğer milletlerden ayırmaktadır. Örneğin Osmanlı toplumunda gayri Müslim kadınların sarı renkte ayakkabı giymemeleri, Müslüman bir kadının dini kuralları gereği, sokağa çıktığında gözleri dışında saçını ve vücudunu örtmesi bu ayırımı doğrulamaktadır (s. 10).

...kumaş türleri arasında yünlü, pamuklu ve ipekli dokumalar bulunmaktadır. Yünlü dokumaların başında çuka gelmektedir.

Çuka veya diğer ifadesiyle çuha en kaliteli yünden yapılırdı.

...renkleri bakımından beyaz, yeşil, al ve kahverengi yanında koyu ve biraz mora çalar kırmızı rengi olan güvezi şeklinde kaydedilmiş...

Bir başka yünlü kumaş olan şalî, Kaşmir keçisinin kılından yahut tiftiğinden dokunmuş çiçek motifleri ile ilgi çeken kumaş türü olması yanında ipek karıştırılarak da üretilebilmekteydi (s. 12).

Pamuklu dokumaların başında keten gelmekteydi.

...bez, beyaz olarak ketenden dokunurdu.

...pamuklu kumaş türü olan alaca, listelerde çokça bulunmaktaydı. Karışık rengi ifade eden bu kumaş lacivert zemin üzerine sarı çizgili olarak üretiliyordu.

...pamuklu dokumalar arasında son olarak gayrimüslim tüccarın terekesindeki çit zikredilmektedir. Bu kumaş, çiçekli ve şekilli basma yerine kullanılmış zamanla yerini pamuklu kumaş olan basmaya bırakmıştır.

Terekelerde ipekli kumaş olarak sâde, kutnî ve hâre bulunmaktadır. Sâde, düz kadifeye denilmekteydi.

Kutnî, çözgüsü ipek, atkısı pamuk ve ipek, eni dar bir kumaş olup bilhassa kadın kaftanı yapımında kullanılmaktadır (s. 13).

İpekli kumaşlardan sonuncusu çuka ve kadifelerle zikredilen hâredir. Çözgüsü ve atkısı ipek olup dalgalı görünüşlü sık dokunan bir kumaştır.

İç giyim kıyafetlerinde donlar vazgeçilmez giysilerdendir.

...terekelerde donlarla birlikte zikredilen gömlekler yer almaktadır.

Terlik: Atlet olarak kullanılan iç giysisidir.

Kadın donlarının paçası genellikle dantelle süslüydü.

Donlara takılan uçkurlar dar, şalvar veya çakşırların üzerine geçirilenler daha geniş olurdu.

Kadın şalvarlarının üzerine takılan uçkurların süslü uçları görünüm açısından dışarı bırakılırdı (s. 14).

Erkek ve kadın gömlekleri, terlik kullanılmadığı zaman iç giyimin temel unsurlarındandır.

İnsanın giyim sırasını göz önünde bulundurursak öncelik şalvarlardadır. Bunları entariler, hırka ve yelekler takip eder. Kürk, kaftan, cübbe ve dolamalar üst eşyaları olarak evde ve sokakta giyilebilirler. Sokak kıyafeti olan feraceler, bunların da üstüne giyilebilir (s. 15).

Erkek şalvarlarının paçaları dar olanına potur geniş olanına çakşır denirdi.

...çukadan bazen de abadan yapılan şalvarlar...

...şalvarların mavi ve siyah renklileri genelde zimmîler tarafından tercih ediliyordu.

Kadınlar entariyi donlarının üzerine giyerken erkekler şalvar ve çakşırların üzerine giyerlerdi (s. 16).

Entarilerin kumaşları da farklıydı. En çok kullanılanlardan alacalar, ince ipek ve kılebdanla dokunmuş sert bir kumaş olan hataî entariler, Hint bezi ve şalî yanında libade ve basma kumaşlar yer almaktaydı.

Erkeklerse beyaz bizon entarileri giyinmekteydi.

Entariler şal ve kuşaklarla bağlanırdı.

Kemer görevini gören metal ve kumaş kuşakları kadın ve erkekler bağlardı. Kumaşlar arasında ipek, alaca, şalî, lahor ve fitilden yapılanlar mevcuttu. Kadınlar sim yani gümüş olanları tercih ederdi. Sim kuşaklar, kemer ve çengelli olarak kullanılmaktaydı. Erkeklerse bakırdan yapılmış metal kuşakları yaygın olarak kullanırdı (s. 17).

Libade, kebe ve aba da hırka türü giysiler içerisindedir. Libade, teğelli dikişli pamuklu veya abadan yapılan kısa hırkadır.

Yünden kaba aba cinsinden giyilen kebe en fazla tercih edilendir.

Yelekler de hırkalar gibi entari veya gömleğin üzerine giyilirdi (s. 18).

...kürkler, hayvan postlarının ıslahı işlemlerinden sonra kumaşlarla kaplanması sonucu oluşturulurdu.

Trabzon’da giyilen kürkler kuzey ülkelerinde yaşayan ve sansar cinsinden bir hayvan olan zerdeva yanında kuzu, oğlak derisi, göçen, sincap, karsak, kakum ve nafe kürklerinden oluşurdu.

Kadın kürkleri ekseriyetle zerdeva, sincap ve kakum, erkeklerinkiyse göçen, kuzu, nafe, karsak ve çılkafa kürkleriydi (s. 19).

Entarinin üzerine giyilen kaftanlar dış görünüm açısından değer yargısı oluşturacak bir giysidir.

...kürk hemen hemen herkesin terekesinde yer alırken kaftan, belli bir sosyal statüye sahip olanların terekelerinde bulunmaktadır.

...kaftanların üretildikleri kumaşlar Şam alacası, beldarî, dîba, kutnî ve hataî gibi oldukça kaliteliydi. Renk olarak ise mavi hâkimdi (s. 20).

...çoğunlukla ulemanın tercih ettiği dolama ise cübbe gibi önü açık olduğundan beline kuşak bağlanarak giyilirdi.

Çukadan yapılan dolama beyaz, yeşil ve mor renkte kullanılırdı.

Nebşler çuka ve şalî kumaşlardan yapılmaktaydı. Kırmızı, sarı, yeşil, güvezi, limon, sümbülî, mavi ve beyaz gibi geniş bir renk yelpazesine sahip olan nebşlerin kanaviçe işlemelileri kadınlar tarafından giyilmekteydi.

...ferace, önü açık, bedeni ve kolları bol, eteği yere kadar uzun, yuvarlak veya “V” yakalı ön açıklığının iki yanında yer alan dikey yırtmaç cepli bir tür cübbe şeklindeki elbisedir.

Kaput, askerlerin yağmurluk cinsinden giydikleri üstlük elbisesidir (s. 21).

(Peştamal) Genelde kadınların giydiği bu kıyafeti hamam peştamalı olarak erkekler de kullanmaktaydı.

...peştamallar üzerindeki dikey çizgileri yönünde farklı deseni vurgular (s. 22).

Trabzon’da başa giyilenlerden fes, kalpak, sarık, kavuk ve poşular yanında çemberler grubundaki yemeni ve yaşmaklar ile külah ve peçeler bulunmaktadır.

Fes, hem erkek hem de kadınlar tarafından giyilirdi.

Kadınların fesleri genelde nakış işlemeliydi.

Trabzonlular ve misafirlerin kullandığı kalpakları sadece erkekler giyerdi.

Kavuk baş giysilerinden en çok tercih edilendir. Sadece erkeklerin giydiği kavuğun içi astarlı olup yüzü ile astarı arasına pamuk konularak dikilirdi.

Başörtülerinden pamuklu dokuma olup beyaz ince tülbentten yapılan yemeni, çember ve yaşmaklar yanında yüzü kapatmak için peçe ve poşular kullanılırdı. Yemeni, çember, yaşmak ve peçeyi kadınlar; poşuyu erkekler kullanırdı (s. 23).

Islak yünlerin dövülmesiyle yapılan keçelerin kalınına kebe denirdi.

Kadınların, küçüklüğü yanında zarafeti de yansıtan zenne ayakkabılarından başka içine mest giyilebilen çikendez ayakkabıları vardı.

Erkekler çoğunlukla pabuç, başmak, postal, yemeni ve çizme giyerdi (s. 24).

Takı, Aksesuar ve Süs Eşyaları

Bunların başında yüzük, bilezik ve küpeler bulunmaktadır.

Erkekler inançları yönünde gümüş yüzükleri tercih ederlerdi.

...aksesuarlar içerisinde heybe, kese, saat, çanta, divit, matara ve tarak bulunmaktadır. Çanta ve heybeler erkeklerin terekesinde yer almaktadır.

...erkeklerin kullandığı en önemli aksesuar cep saatleridir (s. 25).

Tercih edilen giysilerde kullanılan başlıca kumaş türleri: pamuklu, yünlü ve ipekli

---

Öztürk, Temel. (2015), 1918 Numaralı Kadın Siciline Göre 18. Yüzyılda Trabzon’da Giyim - Kuşam Kültürü, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı: 18, (s. 9-28)