Lozan Telgrafları Cilt I (1922-1923)

Bilal N. Şimşir - Lozan Telgrafları Cilt I

Lozan, büyük bir olaydır. Türk ulusunu onbir yıl süren savaş döneminden çıkarıp barışa kavuşturmuştur. O barışın nimetlerinden halâ yararlanıyoruz.

Bunun ötesinde Lozan, Osmanlı imparatorluğunu sona erdirmiştir. Avrupa’dan Asya’ya ve Afrika’ya uzanan o eski devleti tarihe gömmüştür. Üç kıtaya yayılmış toprağı, denizi, malı, mülkü, hakkı, hukuku, alacağı, borcu, imtiyazı, kapitülasyonu vs. bütün takıntılarıyla Osmanlı devletinin defteri kapatılmıştır.

(Lozan) Türkiye’yi bağımsız uygar ülkeler arasına katmış,

Konferansın birinci döneminde toplam 750 kadar telgraf çekilmiş olduğu halde, bu ciltte 544 belge görülür. İlk bakışta büyük bir eksiklik varmış sanılacaktır. Oysa aradaki fark sadece görünüştedir ve şundan ileri gelmiştir: arka arkaya çekilen kimi telgraflar, alınıp açıldıktan sonra birleştirilip tek telgrafa dönüştürülmüştür.

Konferansa danışman olarak katılan Prof. Cemil Bilsel, Lozan antlaşmasının onuncu yılında iki ciltlik bir kitap yayınlamış…

İsmet Paşa Lozan’a kısa bir talimatla gitmiştir.

…bu metin, Misak-ı Milli’nin biraz genişletilmişi gibidir.

İki noktada Türk Hükümeti savaşı göze alabilecek kadar kesin kararlıdır: Biri “Ermeni Yurdu”, diğeri kapitülasyonlar.

İsmet Paşa, yeni yeni talimat istemek, sık sık Ankara’ya danışmak zorunda kalmış…

O günlerde Lozan’dan Ankara’ya iki kanaldan telgraf çekiliyordu: Biri, Akdeniz üzerinden Doğu’ya, Asya’ya uzanan “Eastern” telgraf hattıydı; diğeri de karadan, Romanya üzerinden ve Köstence şehrinden İstanbul’a gelen “Köstence hattı” idi. Birinci hat İngilizlerin, diğeri ise Fransızların denetimindeydi. Bizimkiler “Eastern” hattını kullanılıyorlardı. Bir ara “Köstence” hattını kullanmayı düşünmüşler, ama bundan vazgeçmişler ve Lozan konferansının birinci döneminde yalnız “Eastern” hattı üzerinden haberleşmişlerdi.

Bu belgeleri İsmet Paşanın sağlığında yayınlamayı düşünmüştüm, olmamıştı…

BELGELERİN LİSTESİ VE ÖZETLERİ

11 Kasım ismet Paşa’dan Başbakanlığa / tel. No. 3

İsveç Elçisiyle görüştüm.

Türkiye’nin şu sırada Amerika’dan 25 milyon dolarlık borç alabileceğini söylüyor.

14 Kasım /  tel. No. 1

Bulgar Başbakanı İstanbuliyski ile görüştüm.

Romanya ve Yugoslavya için Ege denizinde Bulgaristan’a bir çıkış verilmesine razı olduklarını söyledi.

14 Kasım /  tel. No. 2

Konferansın 20 Kasım tarihine ertelendiğini bildirdiler.

19 Kasım / tel. No. 5, 6, 7

İngilizler, Konferansta bize karsı bir “birleşik cephe” oluşturmağa çalışıyorlar.

20 Kasım / tel. No. 8, 9, 10

(Poincare) Konferans açılışında okuyacağım söylevi biraz yumuşatmamı rica etti. Curzon da nazik davranıyor.

21 Kasım / tel. No. 13,14

Konferans açıldı. Sabah yalnız içtüzük görüşüldü.

22 Kasım / tel. No. 15, 16

Doğu Trakya için 1913 sınırını ve Batı Trakya için plebisit istedim.

Meriç’e kadar bir sınır ve bir de tarafsız bölge öngörüyorlar.

23 Kasım / tel No. 18, 19, 20, 21

Bulgarlara Ege’de çıkış verilmesine Türkiye’nin taraftar olduğunu belirttim.

25 Kasım /  tel. No. 24, 25, 26

Hind Hilafetçilerinden bir heyet Halifelik için girişimde bulundu.

26 Kasım / tel. No. 29, 30

Curzon Karaağaç istasyonunu veremeyeceklerini söyledi. Batı Trakya’da plebisiti reddettiler. Sonra adalar işine geçildi (s. 130-131). Boğaz adalarının hâkimiyeti münakaşa edilemeyeceğini iddia ettik.

27 Kasım / Başbakan Hüseyin Rauf beyden İsmet Paşa ’ya tel. No. 34

Karaağaç gibi konularda karar vermeden önce Hükümete bilgi vermeniz uygun görüldü.

27 Kasım / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 31, 32

Curzon ile Irak konusunu konuştum. Musul’u istedim. Reddetti. Tartıştık. Bu işi özel olarak aramızda görüşelim dedi (s. 136-137).

27/28 Kasım / Başbakan Hüseyin Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 20, 21, 22

(Batı Trakya) Plebisit reddedilirse Misak-ı Milli’nin ilgili maddesi düşmüş olur ve biz mazlum İslam milletleri karşısında güç durumda kalırız (s. 138).

28 Kasım / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 34, 35

Maliye komisyonu toplandı. Tam ekonomik bağımsızlık ve Yunanistan’dan tamirat istedik.

29 Kasım / tel No. 38, 39, 40

Birinci komisyon. Midilli, Sakız, Sisam, Nikarya adalarının askerden arındırılmasını kabul etti.

30 Kasım / tel. No. 41,42

Kabotaj hakkımız kabul edildi.

1 Aralık / tel. No. 44

Almanların Musul petrolleri için imtiyaz elde edip etmedikleri ve Anadolu’da müttefiklere verilen imtiyazlar konusunda tezelden bilgi verilmesi…

2 Aralık / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 45, 46, 47

Yunanistan’daki Türk esirlerinin sayısı Yunan Kızılhaçına göre 5404. Ayrıca 8519 kişi zorla götürülmüş. Diğer listeleri de eklemeli. Türkiye’de 16872 Yunan esiri var.

2 Aralık / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 46, 47

İngilizler, Musul’u terk etmeyeceklerini söylüyorlar.

Kapitülasyonlar Komisyonu (2. Komisyon) toplandı. Üç alt-komisyon kurdu. Garroni, kapitülasyonlar yerine bir başka sistem önerdi.

3 Aralık / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 48

Türkiye’deki Yunan tutsaklarının tam sayısı 17.108’dir.

4 Aralık / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 57

Yerli Ermenilerin Ermenistan’daki Türklerle mübadele edilmesi düşüncesindeyiz.

4 Aralık / İsmet Paşa’dan Genelkurmay Başkanlığına tel. No. 55

Montagna, Sivrihisaryan adlı iki tutsağın salıverilmesini rica ediyor.

5 Aralık /  tel. No. 56, 57, 58

4 Aralık Raporu:

1. Birinci Komisyon Boğazlar sorununu görüşmeğe başladı. Genel bir konuşma yaptık. Ayrıntıya girmedik. Ruslar, Boğazların savaş gemilerine kapatılmasını istediler; Romenler ise açılmasını savundular. Bulgarlar yalnız ticaret gemilerine açılmasını istediler. Curzon, Çiçerin’e cevap verdi ve “Türkleri de mi temsil ettiğini” sordu. Biz, önce bütün görüşleri dinleyip incelemek istediğimizi açıkladık. Bizi yalnız bırakmak istiyorlar. Müttefiklerle Ruslar arasında asıl sorun, boğazların savaş gemilerine açık veya kapalı olmasıdır (s. 167-168).

6 Aralık / tel. No. 62, 63

İstanbul Rumları mübadele dışı bırakılmak isteniyor. Papa, Ermenilere değinen bir bildiri yayınladı. Karşı bildiri yayınladık.

Rıza Nur Curzon’a gitti. Musul’u istedi.

6 Aralık / tel. No. 64

Yerli Ermenileri Ermenistan’daki Türklerle mübadele işini görüşebileceğim bir muhatap yoktur.

7 Aralık / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ ya tel. No. 74

İstanbul Rumları mübadele dışı bırakılabilir.

7 Aralık / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 65, 66, 67

(Boğazlar konusu) Curzon Rus önerisini reddetti.

Müttefik projesinin özü şu: Karadeniz’den saldırıya karşı İstanbul’un savunması var. Yabancı işgal askerleri kalmayacak. Uluslararası bir komisyon Boğazlardan geçişi düzenleyecek (s. 177-178).

8 Aralık / tel. No. 72, 73, 74

Curzon, silahsızlandırmayı kabul edişimiz üzerine nefes aldı.

Savaşta Boğazları savunabileceğiz. Barışta Karadeniz’deki en güçlü donanma kadar savaş gemisi geçebilecek (s. 184-185).

10 Aralık / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 84

İngilizler, Şeyh Mahmud’u Kürdistan hükümeti başkanı ilan ettiler. Şeyh Mahmud ise Türkiye’ye sadık olduğunu bildiriyor.

10 Aralık / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 76, 77, 78

Boğazlarda öngörülen askerden arındırılmış bölge ve yabancı gemilerin geçişleri ile ilgili iki projeyi generallerle birlikte inceledim. Semadirek, Limni, Bozcaada, İmroz adaları da askerden arındırılacak. Marmara’nın durumu ve Gelibolu garnizonu konularında anlaşma olmadı.

Karadeniz’e gemi geçirmek, barışta ve savaşta farklı oluyor; ayrıca Türkiye’nin barışta ve savaşta olmasına göre değişiyor. Ruslar, Karadeniz’e yabancı savaş gemilerinin girişini daha da kısıtlamak istiyorlar.

10/11 Aralık / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 86, 87, 88

Rus notasının çevirisini sunuyorum:

Boğazlarla ilgili Rus görüşü vurgulanıyor:

“Boğazlar, bütün yabancı savaş gemilerine kapalı olmalı. Lozan’daki Türk heyeti ise bu görüşten ayrılmak eğiliminde. Rus hükümeti bu noktaya Türk hükümetinin dikkatini çekmeyi görev bilir. Bunu; 1921 Türk-Rus anlaşmasının çiğnenmesi sayıyor. Lozan’da Türk ve Rus heyetleri birlikte hareket etselerdi daha iyi sonuç alınırdı.”

10/11 Aralık / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 90

Trabzon limanı için İtalyan önerisini incelemeye hazırız.

Mersin limanı hakkında bir seneden beri bir Fransız şirketiyle cereyân eden müzâkere intâc edilmek üzeredir.

11 Aralık / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 79, 80, 81

Curzon, Noel sırasında konferansa iki-üç hafta ara vermeyi düşünüyor. Ben, aralıksız çalışıp anlaşmayı imzalamak daha uygun olur, dedim. Reşadiye ve Sultan Osman gemilerimizi Curzon’dan istedim. Sonra kendisiyle Musul işini tartıştım, Tehditlerde bulundu (s. 197).

13 Aralık / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 86, 87, 88

Curzon, “Ermeni Yurdu”ndan sözetti.

Çiçerin’le görüştüm. Boğazlardan geçecek gemilerden yalnız Türkler sorumlu olsun diyor.

15 Aralık / tel. No. 95, 96, 97, 98, 98/2, 99, 99/2

14 Aralık raporu:

Özetle: a) Barıştan sonra Milletler Cemiyetine gireceğimizi, b)Azınlıklar konusunda başkalarınınkine benzer andlaşmaları kabul edeceğimizi ve c) Genel af ilân edeceğimizi açıkladık.

Azınlıklar işinin alevlendirilmesi, Musul konusundaki isteklerimize bir karşılık sayılabilir. Cidden küstah bir tutumları var.

Curzon’dan özel bir mektup aldım. Musul’u geri vermeyeceklerini bildiriyor.

16 Aralık / tel. No. 105, 106

Azınlıklar için aşırı isteklerde bulundular. Konferansı kapatabileceğimi duyurdum.

17 Aralık / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 121

İngilizler, işçi görünümü altında, İstanbul’dan Çanakkale’ye çok sayıda Ermeni ve Rum gönüllü askeri yolluyorlar. …bu surede sekiz bin kişi sevk olunmuştur. Bunlar orada saldırgan davranıp suç işliyorlar (s. 230-231).

17 Aralık / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 125

Yabancılar Türk yasalarına tabi olacaklar. Mahkemelerimizde yabancı hakimler olmayacaktır.

17 Aralık / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 104

Azınlıklar alt-komisyonunda İngiliz Ryan pek saldırgan bir dille Ermeni yurdu istedi (s. 237).

19 Aralık / tel. No. 110, 11, 112, 113

18 Aralık raporu.

Boğazlar komisyonu toplandı.

Çiçerin Boğazların kapalı kalmasını öngören bir proje sundu.

Curzon Rusların haksız olduğunu söyledi, Fransız delegesi Boğazların acık olmasını savunan uzun bir konuşma yaptı (s. 248-249).

20 Aralık / tel. No. 114, 115, 116

19 Aralık raporu:

Boğazlar Komisyonu toplandı. Müttefikler Çiçerin’in projesini reddettiler.

Yarın, Boğazların serbestisiyle ilgili layihayı kabul edeceğim ve asıl uluslararası

Boğazlar komisyonunun görevlerini sorun yapacağım. Konferansın kesilmesi ihtimali vardır. Çiçerin, Boğazlar anlaşmasını imza etmeyecek. Rusya ve Amerika, uluslararası komisyon istemiyorlar (s. 253-254).

21 Aralık / tel. No. 119, 120, 121

20 Aralık raporu:

Boğazlar komisyonu toplandı. Geçişle ilgili Müttefik projesini kabul ettiğimizi, ama uluslararası Komisyonun gözeti ve denetimini asla kabul edemeyeceğimizi bildirdim. Curzon, konuşmamı uzlaşmacı buldu (s. 257-258).

22 Aralık / İsmet Paşa’dan Gazi Mustafa Kemal Paşaya tel. No. 135

Saçlarım ağardı, on yaş ihtiyarladım. “Bize kuvvet ver Şanlı Gazi”.

23 Aralık / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 130, 131, 132, 133, 134

Müttefikler, barış için, eskinin yalnız şeklini değiştirip özünü muhafaza etmemeğe çalışıyorlar. “Ya bizi yıkacaklar, eski usule muaddel bir Sevres yapacaklar, ya da biz onları yıkacağız, her medeni ve müstakil millet gibi bir sulh yapacağız.” Konferansın kesilmesi beklenmelidir (s. 269).

24 Aralık / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşaya tel. No. 155

Konferansın kesilmesine karşı ordu hazır durumdadır.

26 Aralık / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 142, 143, 144

Curzon bana mektup yazdı. Boğazlarda kontrol olmazsa, siyasal güvence olmazmış. Ben sağlamağa çalışacağım (s. 280).

Uzmanlar Uluslararası Boğazlar Komisyonunun görüşleri üzerinde çalıştılar.

28 Aralık / tel. No. 154, 155

Kapitülasyonlar görüşüldü. Kapitülasyonların toptan kaldırılmasını istedim. Kaldırılınca güvence olmasını istediler.

30 Aralık / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 174

Kayseri’de Türk Ortodoks Kilisesi Sinod’u kuruldu.

30 Aralık / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel No. 159, 160

Chester imtiyazını daha önce Fransızlara vermiş olduğumuz söyleniyor. Aydınlatılmamızı dilerim.

3 Ocak / Başbakan H. Rauf Beyden ismet Paşa’ya tel. No. 197

Fevzi Paşa, Musul’un geri alınması gerektiğini bildiriyor (s. 317).

3 Ocak / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 177

İki İngiliz simsarı Musul petrolleri için 50 yıl imtiyaz istiyor. Bize % 12,5 pay teklif ediyorlar.

4 Ocak / tel. No. 180, 181, 182

İngilizler. Musul’u barış müzakerelerinden ayırmak ve iki devlet arasında halletmek istiyorlar (s. 320).

5 Ocak /  tel No. 185,186

Musul için yarın Londra’ya bir adam göndereceğim. Doğrudan Bonar Law ile petrol görüşmesi açacağım.

6 Ocak / tel. No. 191

İngiliz Müsteşarıyla Musul’u görüştük. Musul şehri dışında toprak vermeyi ve petrolden bize pay teklif ediyor. Musul’u da istedim. “Bizim için Musul vatan meselesi, kendileri için petrol meselesidir (s. 338-339).”

7 Ocak / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 220

İngilizler İstanbul depolarındaki silahlarımızı götürmüşler. Şikâyette bulunuyoruz (s. 349).

8 Ocak / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 225

İstanbul’daki İngilizler, sekiz kamyon silahımızı ve deniz motorlarımızın makinalarını alıp götürdüler. Protesto ettik (s. 351).

10 Ocak / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya ve Adnan Beye tel No. 232

Girit Müslümanlarına yapılan zulümler, Hanya’daki tutsaklarımızın aç bırakılması hakkında girişim yapılması.

10 Ocak / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel No. 214, 215

Patrik’in İstanbul’dan çıkarılması teklifinden vazgeçtik. Patrik’in siyasi ve idari yetkileri olmayacak yalnız ruhani yetkileri olacak. Patrik tartışması sona erdi.

13 Ocak / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 250, 251

Yunanlılar Trakya’da Mudanya anlaşmasını çiğnemeğe başladılar. İtilaf devletleri buna seyirci kalıyorlar ve hatta onlar da Mütarekeyi çiğniyorlar (s. 375).

13 Ocak / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 225

Curzon, Musul meselesini Londra’da halletmeğe çalışmama hayret ettiğini yazdı.

14 Ocak / tel. No. 227, 228

İngilizler bize karsı yine sertleşiyorlar. Amaçları bizi yıldırmak ve Musul’dan vazgeçirmek. Barış Musul üzerine toplanıyor.

15 Ocak / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 230, 231

Lozan’da bulunan Asuri ve Geldani heyeti başkanı Aga Petros bana geldi. Hakkâri yöresinde toprak istiyor. Karşılığında Musul işinde bize yardım edecekmiş.

16 Ocak / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 263

Katip Suad Sedat’ın geri gönderilmesi gerekir. Haim Naum efendi İngiltere’ye gönderilmek üzere dört ay için 5000 lira aldı. Cavit Bey Düvun’u Umumive idaresinden para almıştır ve onların çıkarlarını koruyacaktır. Onun Lozan’da bulunması ve İngilizlerce size rakip gibi gösterilmesi üzücüdür (s. 391-392).

18 Ocak / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 275

Yunanlılar Karaağaç’ı işgal etmişlerdir.

19 Ocak / Başbakan H. Rauf Beyden Fevzi ve İsmet Paşalara Tel. Genelge. No. 280

Yunanlıların Batı Trakya’ya asker yığmaları üzerine Müttefiklere bir nota verildi ve Mudanya anlaşmasına uyulması istendi. Yoksa anlaşmaya uyulmadığı hükmüne varacağımız bildirildi.

20 Ocak / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 291

İngilizler, İstanbul’dan silah ve cephaneleri alıp Yunanlılara götürüyorlar. Kendilerine emanet edilmiş silahlarımızı alıp götürmelerini protesto ediyoruz (s. 409).

20 Ocak / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 256

(Yunanlıların Trakya’da, Mudanya anlaşmasını çiğnemesi hakkında) Verdiğimiz notaya karşılık İngilizlerden cevap alındı. Bu hareketin barışı bozmayı amaçlamadığı söyleniyor. Bizim tutumumuzdan da şikâyet olunuyor ve Çanakkale yakınında tutuklanmış İngiliz havacılarının serbest bırakılmaları isteniyor (s. 415-416).

23 Ocak / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet ve Fevzi Paşalara (…)  Genelge tel. No. 309

İngilizler, Haliç’teki gambotlarımızın makinalarını ve silahlarımızı aldılar. Protesto ettik (s. 425-426).

23 Ocak / İsmet Paşa’dan Mustafa Kemal Paşa’ya tel. No. 362

Son derece bunalımlı bir gün geçirdik; Musul için savaş günü. Çok yorgunum. Uç gün uyumadım. Musul’u düşündüm. “Benim Güzel Gazi Şefim benî bu kadar imtihana niçin feda ettin?” İngiliz’i Musul yüzünden barışı tehdid eden diye gösterdik. Dehşetli propaganda ve mücadele var.

25 Ocak / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya ve Adnan Beye tel. No. 322

İki Yunan tümeni Batı Trakya’ya hareket emri almış. İngilizler pek çok silah ve cephaneyi Dedeağaç’a göndermişler. İngilizler İstanbul’da seferberlik hazırlığında.

27 Ocak / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 283, 285

27 Ocak raporu:

1. Konferansın resmi çalışmaları bitti. Şu sorunlar askıda kaldı: Musul, adli kapitülasyonlar, Trakya sınırı, tazminat ve tamirat. Musul yüzünden mali sorunlar daha da ağırlaştırılmıştır.

2. Konferansı kesmiş olarak değil, çalışmalara ara vermiş olarak Ankara’ya döneceğim. Ama gerçekte kesilmedir. (İnkıtâdır).

3. “Musul’dan feragat göstererek sulh aramak fikrindeyim.” (ismet Paşa)

4. (Rıza Nur’un görüşü): Anlaşma, Türkiye’ye bağımsızlık ve yaşama imkânı sağlayabilecek nitelikte değildir. Musul bize pek lâzımdır. Sonuna kadar direnelim.

5. (Hasan Beyin görüşü): Barış’ın anahtarı Musul ve tazminat sorunlarıdır. Musul önemli ve naziktir, karar veremiyorum. Tazminat konusunda bir şeyler yaparak barış aramak düşüncesindeyim.

6. Müttefikler, Ankara’nın barış istediğini. Lozan’daki delegelerin ise direndiklerini ileri sürüyorlar (s. 448-451).

30 Ocak  / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 290, 297

Projeyi verdiler. Kurye ile geliyor. Antlaşma ağırdır. Reddettiğimiz maddeler bırakılmış, bunlara yenileri de eklenmiş. Karaağaç’ı vermiyorlar.

30 Ocak / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 296

Sivrihisaryan kardeşlerin hemen serbest bırakılmasını rica ederim.

31 Ocak / Başbakan H. Rauf Beyden İsmet Paşa’ya tel. No. 361

Fevzi Paşanın cevabı: Musul, milletler Cemiyetine terkedilemez. 3 yıl için bir karma mahkeme kabul olunabilir. Yunanistan, tamirata mecbur tutulmalıdır.

5 Şubat / İsmet Paşa’dan Başbakanlığa tel. No. 316, 317

Karşı tekliflerimizi gönderdik.

İktisadi sorunlar yüzünden konferans kesildi. Kesintinin ciddiyeti hakkında henüz kesin bir şey söyleyemem. İngilizlerle ilişkilerde ılımlı davranılmasını rica ederim (s. 496-497).

7 Şubat / Lozan’da ismet Paşa’dan Başbakanlığa

Parolalı şifre anahtarları Lozan’da bırakıldı. Yolda bunlarla bana telgraf gönderilmemesini.

…

TTK, Ankara, 1990