Lozan Telgrafları Cilt II (Şubat Ağustos 1923)

Bilal N. Şimşir - Lozan Telgrafları Cilt II (Şubat Ağustos 1923)

Lozan konferansının birinci dönemi ile ikinci dönemi arasında geçen iki aya yakın süre içinde gözler öncelikle Ankara’ya çevrilmiştir. Konferansın kesilmesi büyük bir olaydı, her tarafta ve özellikle Türkiye’de büyük kaygı yarattı.

Barış Konferansına ara verilince İsmet Paşa 7 Şubat günü Lozan’dan ayrıldı. Uçak olmadığı için trenle geliyordu.

İstanbul’a 16 Şubat’ta, Ankara’ya da 19 Şubat’ta ulaşabildi.

İsmet Paşa, İstanbul’a gelince (de) Lord Curzon’dan bir dostluk mesajı aldı. Curzon bu mesajında, Türkiye ile Müttefikler arasındaki sorunların çoğunun Lozan’da tatminkâr bir çözüme bağlanmış olduğunu, İngiltere’nin bundan rahatlık duyduğunu, Türk ve İngiliz heyetleri arasında onbir hafta boyunca dostluk duygulan hüküm sürdüğünü, İngiltere’nin bundan da hoşnut kaldığını bildiriyor; bir dost olarak hatırlanmayı ve pek yakında kendisiyle el sıkışmayı umduğunu bildiriyordu.

İsmet Paşa, 21 Şubat günü Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin gizli oturumunda Lozan barış görüşmelerinin nasıl geçtiğini ve konferansa neden ara verildiğini anlattı.

Eleştiriler birbirini izliyor.

Bitlis milletvekili Yusuf Ziya (Koçoğlu) Bey, Misak-ı Milli üzerinde durdu ve Musul'un Misak-ı Milli içinde olup olmadığını sordu. Rauf Bey, içindedir dedi.

Atatürk, “Usul hakkında söyleyeceğim” deyip söze karıştı.

“Yapılacak noktalar: Birisi, Karaağaç’tan şimdiden sarfınazar etmek. İkincisi Musul vilayeti mes’elesinin hallini bir sene zarfında İngilizlerle Türkiye’nin karşı karşıya geçerek intaç etmesine talik etmektir…”

Lazistan milletvekili Abidin Bey (Atak), Musul’u “süngü ile almak” gerektiğini söyledi.

2 Mart 1923 Cuma günü Türkiye Büyük Millet Meclisi Lozan barış antlaşması projesini bölüm bölüm görüşmeye başladı.

Diyarbakır milletvekili Zülfi Bey (Tiğrel) Sınırlar ve Musul sorunu üzerinde durdu. Musul’un, İngilizler için bir petrol sorunu, Türkiye için ise mali bağımsızlık, ekonomik bağımsızlık sorunu olduğunu ve özellikle doğu Anadolu için “hayati bir mesele” olduğunu söyledi.

Edime Milletvekili M. Şeref Bey (Aykut), Lozan’da İsmet Paşa’nın karşısına bir “birleşik cephe” çıkmış olduğunu hatırlattı. İzlenecek doğru bir dış politika ile Sırbistan’ı kendi tarafımıza çekip bu birleşik cephe önceden parçalanabilecek iken Hükümetin bunu ihmal etmiş olduğunu ileri sürdü. Yunanistan ile ahali mübadelesinde de yanlışlık yapıldığını, Mesta-Karasu ile Ustruma arasında kalan ve baştan başa Türk oğlu Türk olan pek verimli topraklara sahip ahalinin Batı Trakya dışında bırakılarak mübadele kapsamına sokulduğunu, bunun çok yanlış olduğunu söyledi.

(Şeref Bey) “Musul meselesi Anadolu’nun hayati meselesidir. Anadolu’nun kan daman, can daman meselesidir... Yalnız bir Musul meselesi kalmıştır. Bir de Karaağaç’ın fedası... Evet ağlaya ağlaya, feryattan duya duya... Bir vücudu kurtarmak için kangren olmuş kısmı keserler? Bence Musul meselesini böyle verivermekten ise (bakmalı) diğer mesail hal olunmuş, aziz Türkiye tamamıyla istiklaline malik olarak milli hudutlar dahilinde teşekkül etmiş midir? Etmiş ise Heyet-i Vekile versin, kemal i hürmetle ellerini öpelim...”

Trabzon milletvekili Ali Şükrü Bey: “Müzakerata davet edilen biz olduğumuz halde ilk teşebbüs cereyan ı müzakerat esnasında daima düşmanlara bırakılmıştır... Lord Curzon daima bize hamle etmiştir. Bizimkiler daima müdafacılıkta kalmışlardır. Bir defa cür’et gösterip hamle etmemişlerdir...”

Yusuf Ziya Bey: “Diyeceğim ki arkadaşlar, bu Meclis-i Alinin bir ahdu bir umdesi vardır. Evet bir ahdi, bir umdesi, bir gayesi vardır. Bu gaye, bu umde, bu hedef ise Misak-ı Milli denen raporda müspettir. Bu rapor ile müspet ve muayyendir.

Arkadaşlar, hal böyle iken bu ne perhiz, bu ne lahana turşusu... Arkadaşlar tekrar ediyorum. Misak-ı Milli bir rapordur... Bu milletin, bu devletin hangi şerait dahilinde, hangi arazi üzerinde, hangi hudutlar dahilinde yaşabileceğini, bilakaydüşart hür ve müstakil olarak idamei hayat edebileceğini gösterir bir rapordur. Hayat raporu, baka raporu, istiklal raporudur...”

27 Şubat 1923 celse-i kafiyesinde başlayan taarruzlar, 6 Mart 1923 gününe kadar hararetli heyecanlı bir surette devam etti.

6 Mart akşamı üzeri kısa bir bildiriyle kamuoyuna duyuruldu: İtilaf devletlerinin Lozan’da Türk heyetine sunmuş oldukları barış projesinin Türkiye’nin bağımsızlığına ters düşen hükümleri içerdiğinden kabul edilemez olduğu ve yeniden barış girişimlerinde bulunması için Meclis tarafından Hükümete yetki verildiği açıklandı.

Ertesi gün, İstanbul’daki İngiliz Yüksek Komiseri Sir H. Rumbold, bildiriyi Londra’ya telledi ve “oldukça tatminkar” diye nitelendirdi.

Meclis görüşmelerinden hemen sonra, İtilaf devletlerinin barış projesine karşılık olarak Türk barış projesini hazırlayıp tamamladı. Proje, İsmet Paşa’dan Çağıran devletler Dışişleri Bakanlarına yazılan 8 Mart 1923 tarihli bir nota ile İstanbul’daki Fransız, İngiliz ve İtalyan Yüksek Komiserlerine sunuldu.

12 Mart günü İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon, Türk karşı önerilerini görüşmek üzere, Fransız ve İtalyan temsilcilerini acele olarak Londra’ya çağırdı.

Müttefiklerarası Londra konferansı, 21 Mart günü Lord Curzon’un başkanlığında toplandı.

Müttefikler toplantısında, son olarak, İsmet Paşa’nın notasına verilecek cevap görüşüldü ve bir de basın bildirisi hazırlandı. Bildiride, Müttefiklerin “bütün konular üzerinde tam bir görüş birliğine varmış oldukları” belirtildi. Yani Türkiye’nin karşısında bir birleşik cephe oluşturulduğu mesajı verildi. 28 Mart günü Müttefikler, İstanbul’daki Yüksek Komiserleri aracılığıyla Türk notasına cevap verdiler.

Bu hazırlıklardan sonra, Lozan barış konferansı 23 Nisan 1923 günü yeniden çalışmalarına başladı.

BELGELERİN LİSTESİ VE ÖZETLERİ

15 Nisan / Paris Mümessilliğinden Dışişleri Bakanlığına tel No. 1549

İngilizler Boğazlarda yeniden yığmak yapıyorlarmış.

19 Nisan / Başbakan Hüseyin Rauf Bey'den İstanbul’da Dışişleri Temsilciliğine

Romanya, Dünya Savaşında Adakale'yi işgal etmemişti. Statüko devam ediyor demektir (s. 198).

22 Nisan / Başbakan H. Rauf Bey'den Lozan'da Mustafa Şeref Bey'e tel No. 4

Hükümetimize başvurmaları için şirketlere çağrıda bulunduk. Henüz başvuran olmadı (s. 201).

22 Nisan / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel. No.3.

İngilizler Musul, Kerkük, Süleymaniye'yi de hedef alan Chester projesinden kaygılı oldukları yolunda propaganda yapıyorlar (s. 204).

24 Nisan / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel No. 9

1. Birinci Komitede 1-5 maddeler görüşüldü.

Meriç'te thalweg çizgisi uzun uzun tartışıldı. Taraflar görüşlerinde direndi (s. 213-214).

25 Nisan / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel. No. 18

Birinci Komitede, Meis adası ve Adakale hakkındaki isteklerimiz reddolundu (s. 218).

27 Nisan / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya

Süleymaniye'de Şeyh Mahmut ve o havalideki Reisler Türkiye'ye bağlılıklarını bildiriyorlar ve bir anlaşma projesi ile üç kişilik bir heyeti bize gönderiyorlar.

Genelkurmay Başkanı, İngiliz baskılarının önüne geçmek gerektiği görüşündedir. İngilizlerin Revanduz'u işgal etmeleri statükonun ihlalidir. İngiltere'nin dikkatini çekmek uygun olur (s. 224-225).

27/28 Nisan / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa

İsviçre sermayedarlarını Türkiye'ye çağırmak için bir bildiri yayınlanıyor. Bu duyuru yararlı olacaktır (s. 230-231).

28 Nisan / Başbakan H. Rauf Bey'den ismet Paşa'ya

Şeyh Mahmut, İngilizlere birçok zayiat verdirmiş. Şeyhe gönderilen Nasturiler yan çizmişler (s. 233-234).

28 Nisan / Başbakan H. Rauf Bey’den İsmet Paşa'ya

Ankara ve İstanbul basını arasında nahoş tartışmayı yatıştırmaya çalışıyoruz. Tanin başyazarına Lozan'daki basın büromuzdan bilgi verilmesi yasaklanmış ise bunun kaldırılması uygun olur (s. 236).

29 Nisan / Başbakan H. Rauf Bey’den ismet Paşa’ya

Genelkurmaydan bildirildiğine göre Revandiz Müfrezemiz on gündür düşmanla çarpışmaktadır. Mücahitler sıkışık durumdadırlar (s. 241).

30 Nisan / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya

1. Şeyh Mahmud ile Özdemir Bey'in durumları pek zorlaştı.

2. Revandiz'in işgal edilmek üzere olduğu, İngilizlerin Musul'a karşı yığınak yapabilecekleri bildiriliyor. Görüşünüz nedir (s. 244)?

30 Nisan / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya tel No. 52

Revandiz müfrezesi zor durumdadır, İngilizlerin dikkatini Elcezire cephesine çekerek baskıyı azaltmak üzere önlemler alınması emredildi (s. 245-246).

1 Mayıs / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel No. 43

1. Musul yöresinde gelişen İngiliz askeri harekâtı Lozan'da durdurulamaz. Yine de İngilizlerin dikkatini çekeceğim. Büyük askeri yığınak yapmamız doğru olmaz.

2. Basınımız Fransızlara karşı aşın serttir. Fazla ileri gidiyoruz (s. 255-256).

2 Mayıs / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel No. 49

Rumbold ile görüştüm. Irak'ta İngiliz askeri harekâtının Lozan Konferansını etkileyebileceğini belirttim. Yalnız Şeyh Mahmud'a karşı harekât olduğunu, ayrıca sorup bildireceğini söyledi (s. 261).

3 Mayıs / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya tel No. 69-70

Fevzi Paşa'nın bildirdiğine göre İngilizler Şeyh Mahmut'u ezmek için işgalimiz altındaki yerlere de saldırmışlar, zulüm yapmışlar, Kürdistan meselesini başlatmışlardır. Girişimde bulunmak gerekiyor (s. 261-262).

5 Mayıs / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya tel No. 79

Fransızlar, Mersin limanına uğrayan vapurlarda askeri malzeme bulunup bulunmadığını araştırmaya kalkışmaktadırlar. Ankara Anlaşması ile Fransa ile aramızda çarpışmalar durmuştu. Fransa, anlaşmayı çiğnemektedir (s. 271-272).

8 Mayıs / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa’ya tel No. 88

Anadolu'da yakalanan eşkiyanın üzerinde çıkan evraktan bunların bazılarının Yunan ordusundan oldukları ve Yunanistan tarafından gönderildikleri anlaşılıyor. Bu olay kıyılanınıza yakın adaların nasıl kullanılacağını gösteriyor. Bunu protesto ediniz (s. 279-280).

8 Mayıs / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya tel No. 92

Yunanlılar, Dikili'ye erzak taşıyan gemileri torpillemeğe kalkışıyorlar. Protesto ediniz (s. 281).

9 Mayıs / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel. No. 76

İzmir yangınından zarar gören şirketler, zararlarının bir bölümünü tazmin ettirip İzmir'de işlerini sürdürmek niyetindedirler. Uygun mudur (s. 288)?

9/10 Mayıs / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya tel No. 100

Anzavur'un oğlu Kadri, Çanakkale yakınında ele geçirildi. İngilizler bu eşkıyanın kendilerine teslimi gerektiğini ileri sürüyorlar. Zorla almağa kalkışırlarsa silah kullanılacak, İngilizlerin bu eşkiyayı korumağa kalkışmaları Mudanya Mütarekesine aykırıdır ve dostça olmayan bir davranıştır. İstanbul'da girişim yapılacaktır (s. 289).

10 Mayıs / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel No. 80

1. Ticaret Sözleşmesinin 5-12 maddeleri görüşüldü.

2. Rus heyetine otelde suikast yapıldı. Vorovski öldürüldü. İki arkadaşı ağır yaralandı (s. 294-295).

11 Mayıs / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel. No. 85

Basın temsilcisi Ahmet Ihsan Bey, validesinin emeklilik maaşının gönderilmesini istemektedir (s. 298).

16 Mayıs / İsmet Paşa'dan Müttefik Delegasyonları Başkanlarına imzalı nota

Yunanistan Mudanya mütarekesini çiğneyerek Türkiye kıyılarına silahlı çeteler göndermektedir. Bu eşkiyadan biri Midilli'den verilmiş Yunan belgeleriyle birlikte yakalanmıştır. Yunanistan tarafından Mütarekenin sürekli olarak çiğnenmesin! protesto ederim. Ekselanslarının bunu durduracakları kanaatiyle saygılar sunarım (s. 308).

14 Mayıs / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel. No. 93

Venizelos ile tamirat işini görüştüm. Yunanistan'ın tamirat ödemeye gücü olmadığını, özür dileyebileceğini söylüyor ve bizim bununla yetinmemizi öneriyor (s. 310-311).

16 Mayıs / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel. No. 98

Mısır gibi bizden ayrılan ülkelerin haklarının korunması için elimizden geleni yaptık. Daha fazlasını istemek Türkiye'nin zararına olur (s. 315-316).

17 Mayıs / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel. No. 108

Rumbold, Irak sının hakkında dokuz aylık bir süre önerdi. Kabul edilebilir.

Sırp delegesi, Yugoslavya'daki İslam vakıflarıyla ilgili isteklerimize şiddetle karşı çıkıyor (s. 318-319).

19 Mayıs / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel. No. 117

Müttefikler, Yunan tamiratından vazgeçmemize karşılık Karaağaç'ı bize öneriyorlar (s. 324-325).

20 Mayıs / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel No. 122.

İtilaf devletlerince elkonulan 446,278 Osmanlı altını, mütareke yıllarında İstanbul hükümetine açılan krediler düşüldükten sonra bize geri verilmek isteniyor (s. 328-329).

22 Mayıs / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel. No. 129

Şirketlerin savaş yıllarındaki zararları, imtiyaz süreleri uzatılarak giderebilir. Yunan tahribatından gördükleri zararların miktarının tezelden bildirilmesini rica ederim.

23 Mayıs / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya tel No. 140

Karaağaç'a karşılık Yunan tamirat bedelinden vazgeçemeyiz. Tamirat bedeli alınmazsa borç ödenemez. Yunanlılar tamirat bedelini parayla ödemezlerse, İstanbul'daki Yunan vatandaşlarının mallan ile ve 1913 sınırını kabul ederek borçlarını karşılıyabilirler. Bu sorun müttefiklerle aramızda barışa engel olmamalıdır. Yunanlıların konferansı kesebilecekleri tehdidi, onların tamirat ödemekten yan çizme niyetlerini gösterir. Bu noktaların kamuoyuna açıklanması da yararlı olur (s. 334-335).

24 Mayıs / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel No. 141

1. Yunan heyeti, iki gün sonra tamirat sorununu resmen açmayı ve o zamana kadar bizden bir cevap alamazlarsa konferanstan çekilmeyi düşündüğünü duyurdu.

2. Tamirat konusunda Ankara'nın ret cevabı verdiği önceden Lozan'da duyuldu. Şifrelerimiz açılıyor, ya da Ankara'dan bilgi sızıyor. Dikkatinizi çekerim.

3. Rıza Nur Bey ile benim kanaatimiz şudur: Karaağaç ve çevresine karşılık tamirat işini kapatmak uygun olur. Yunan ödeyemezse biz de borçlarımızı ödemeyiz, demek yanlış olur.

Çıkarlarımıza uygun bir barış antlaşması yapılmaktadır. Hükümet daha fazlasına imkân görüyor ve konferansın kesilmesini göze alıyor ise ben bu görüşe katılamam ve memlekete geri dönerim (s. 346-349).

24 Mayıs / İsmet Paşa'dan Mustafa Kemal Paşa’ya

Hükümetle aramızda esaslı anlaşmazlık vardır. Anlaşamazsak geri dönmek kararındayım. Bu olağanüstü zamanda genel durumu izlemenizi istirham ederim (s. 249).

25 Mayıs / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya tel No. 151

Genelkurmay Başkanlığından bildirildiğine göre, Yunanistan, Meriç kıyısında yığınak yapmaktadır. Yunan ordusunun savaşa hazır olduğu haber verilmektedir (s. 350).

25 Mayıs / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya tel No. 155, 156

Gazi'nin başkanlığında toplanan Bakanlar Kurulu'nun kararı:

1. Barışa engel olan sorunlar bir bütündür.

2. Yunan tamiratı konusunda fedakarlık yapılırsa hiç değilse borç faizleri, yabancı askerlerin Türkiye'den erken çekilmeleri gibi askıdaki sorunlar lehimize sonuçlandırılmalıdır. Böylece, bize azami menfaat sağlayacak bir barış yapılabilir (s. 351-352).

25 Mayıs / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya tel No. 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163

1. Asıl sorun. Yunan tamiratı değil, barışın yapılmasına engel olan önemli sorunların halledilmemiş olmasıdır.

2. Ekonomik sorunlar halledilinceye kadar İstanbul'un işgal altında tutulacağından büyük ve ciddi kaygı duyuyoruz.

3. Borçların hangi parayla ödeneceği konusunun da lehimize halledilmeyeceği görülüyor.

4. Yunan tamiratı konusunda bizi fedakârlığa zorlamak istiyorlar. Bu fedakârlığı yapmakla barışa hizmet etmiş olmayız.

5. Barışa esas olacak sorunları bir bütün olarak toptan ele almak ve konferansın dikkatine sunmak gerekir.

6 . Fedakârlık konusunda ısrar etmeyiniz.

7. Yunanlıların konferansdan çekilmelerini önlemek için onların arzularını kabul etmek lehimize değildir.

8. itilaf devletlerini esaslı meseleleri halle davet ediniz (s. 352-354).

26 Mayıs / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya tel No. 166

Fevzi Paşa'nın bildirdiğine göre:

Kuzey Suriye'de Fransızların Türk unsuruna karşı zulümleri devam ediyor. Silah arama bahanesiyle Beylan’dan birçok kişi tutuklanıp sürülmüştür. Bu haberler henüz ajanslarla yayınlanmamıştır (s. 357).

28 Mayıs / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya tel No. 178

Yunan eşkiyaları Meriç'i geçip İpsala tarafında üç çobanı kaçırıp öldürmüşlerdir.

Gereken girişimde bulunmanızı rica ederim (s. 364).

30 Mayıs / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya tel No. 183

Genelkurmaydan bildirildiğine göre:

Batı Trakya'da Yunan zulümleri devam ediyor. Topraklara Yunan göçmenler yerleştiriliyor. Bunun protesto edilmesi isteniyor.

2 Haziran / İsmet Paşa'dan Venizelos'a nota

Batı Trakya Müslümanlarının sürgün edilmelerini protesto ederim. Ayrıca oradaki Müslümanlara çeşitli baskılar yapıldığını dikkatinize getiririm. Ekselanslarının gereken girişimlerde bulunacağını umarım (s. 369-370).

3 Haziran / Başbakan H. Rauf Bey’den İsmet Paşa'ya tel No. 197

Sivrihisaryan kardeşlerin serbest bırakılmaları kararlaştırılmıştır (s. 388).

3 Haziran / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya tel No.202

Drama yöresinde Yunanlıların Müslüman halka zulüm ve katliam yaptıkları haber veriliyor ve bunların önlenmesi için aracılığımız rica ediliyor (s. 389-390).

4 Haziran / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel No. 191, 192

Birinci komite, Suriye ve Irak sınırlarına ilişkin sorunlar dışındaki bütün sorunları karara bağladı. Tavşan adaları bize bırakıldı, İtalyanlar Meis adasını bize karşı üs olarak kullanmayacaklarını taahhüt ettiler. Yabancıların usul-i idaresine ilişkin sözleşmenin süresi 7 yıl olarak kabul olundu.

Genel af işi uzun uzun tartışıldı. 150 kişi genel af dışında bırakıldı. Yurt dışındaki yüzbinlerce ermeninin geri dönüp dönemeyeceklerini sordular. Bunun genel af dışında bir sorun olduğunu belirttik. Bu sorun kapanmış oluyor (s. 395-396).

5 Haziran / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya tel No. 209

Yunanlılar Karaağaç'ı harabeye çeviriyorlar. Bunu engellemek için gerekli girişimlerde bulunmanızı (s. 397).

18 Haziran / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya tel No. 263

İngilizler Revandiz'i işgal etmişlerdir. Boşaltmaları için girişimlerde bulunmanız müsterhamdır (s. 456).

22 Haziran / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya tel No. 274

İstanbul depolarındaki silah ve cephanemiz İngilizler tarafından taşınmaktadır. Silah ve cephanemizin yerlerinde bırakılmaları için girişimde bulunmanızı rica ederim (s. 472).

24 Haziran / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel. No. 262

(İngilizlerin Revandiz'i işgali üzerine) evvelce girişimde bulunulmuştu. Burada tekrar girişimde bulunmak doğru olmaz (s. 487).

13 Temmuz / Başbakan H. Rauf Bey'den İsmet Paşa'ya tel No. 366, 367

Gazinin huzuriyle alınan kararlar:

1. Chester imtiyazı Meclis'ten geçmiştir. Hükümet bunu değiştiremez. Bunu anlatmak gerek.

2. Regie General 'in Samsun-Sivas imtiyazı Meclis kararıyla Amerikalılara verilmiş ve feshedilmiştir. Bundan dolayı tazminat veya yeni bir imtiyaz vermeye hazırız. Karadeniz bölgesinde beş yıllık rüçhan hakkı da verebiliriz.

3. Armstrong Vikers şirketine de benzer haklar tanıyabiliriz.

4. Turkish Petroleum'e hak tanımak Chester imtiyazıyla çelişir. Müttefikler bizi çıkmaza sokarak sonuç alamayacaklarına inandırılmalıdırlar.

5. Barışa tek engel tahliye sorunu kalırsa, o zaman ikişer kruvazör bulundurma tekliflerini kabul edebiliriz.

6. Müttefiklerin Chester imtiyazını bozdurarak Meclisin imtiyaz verme hakkını iptal ettirmek ve devletimizi küçük düşürmek niyetleri yüzünden konferans kesilirse buraya hareketiniz ve barışın neden yapılamayacağını dünyaya ilan etmeniz gerekir (s. 566-568).

24 Temmuz / Başbakan H. Rauf Bey'den ismet Paşa'ya tel No. 394

Girit'ten bazı Türkler idama mahkûm edilmişlerdi. Hükmün infaz olunmaması için girişimde bulunmanızı rica (s. 601-602).

24 Temmuz / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel. No. 349

Ticaret konusunda Amerikalılara, Yunanistan'a verdiğimizden daha azını vermek mümkün değildir. Durumun tezelden açıklığa kavuşturulmasını istirham ederim (s. 603).

24 Temmuz / İsmet Paşa'dan Başbakanlığa tel. No. 351, 352, 353

Barış için Lozan'da büyük şenlikler yapılıyor. Ben Amerikan delegesiyle bu akşam sekiz saat görüşme yaptım. Kendilerine vakit bırakmamak Amerikalılarda hayal kırıklığı yaratıyor. Görüşmeler kesilecekse bunu belli sorunlar nedeniyle yapmak gerekir. Askıdaki sorunların son durumu hakkında bilgi sunuyorum. Amerikalılar en ziyade, zarar ziyan taleplerine önem veriyorlar.

Bizim için de önemlidir. Sorunun ne kadar kapsamlı olduğu hakkında bilgimiz yoktur. Ticaret sözleşmesinde en çok kayrılan ülke statüsünü kabul etmemek mümkün değil. Büyük bir dava kazandığımız bir günde Amerikan belasını tahrik etmemek için itidalli hareket edilmesini ve tezelden talimat verilmesini istirham ederim (s. 603-605).

3 Ağustos / İsmet Paşa'dan İstanbul'da Adnan Beyefendiye

Hareket günümü henüz tâyin edemiyorum. Edince bildireceğim (s. 328).

4 Ağustos / Mareşal Fevzi Paşa'dan İsmet Paşa'ya tel No. 414

Rauf Beyefendi pek yorgun olduğundan dinlenmek üzere Sivas'a gitmiştir (s. 629).

…

TTK, Ankara, 1994