Adbilim açısından Ardahan ili soyadları – YLT

…kişi ad bilimi; kişilere verilen bütün adları, veriliş nedenlerini ve bu adların sosyal yaşam üzerindeki etkilerini inceleyen bir bilim dalıdır.

…soyadlarının verilmesinde pek çok seçenekler mevcuttur. Türkiye’de sosyal hayatı düzenlemek ve kolaylaştırmak için 21 Haziran 1934 tarihinde kabul edilen Soyadı Kanunu ile birlikte kişilerin öz adından sonra ikinci bir adın daha alınması zorunlu tutulmuştur.

Altı bölümden oluşan çalışmanın birinci bölümünde ad bilimi ile ilgili bilgilere yer verilmiştir. İkinci bölümünde soyadı ve Türkiye’de soyadı kullanımı üzerinde durulmuştur. Çalışmanın üçüncü bölümünde Ardahan iline ait bilgiler yer almaktadır. Çalışmanın dördüncü bölümünde soyadları köken, yapı ve anlam özellikleri bakımından incelenmiştir. Çalışmanın beşinci bölümünde ise soyadların sözlük anlamları tablo halinde verilmiştir. Son bölümde ise soyadları ile ilgili bulgulara yer verilmiştir.

 

Adbilim (onomastik),

Kişi Adları Bilimi (Anthroponomy)

 

Cumhuriyet öncesi Türk toplum hayatında “soyadı” şeklinde bir terim mevcut değildi.

 

Atatürk dönemi dil politikaları arasında yer alan Soyadı Kanunu, alınacak soyadlarının “öz Türkçe” adlardan seçilmesini öngörmüştür.

 

Çalışmanın öncelikli amacı ad bilimi altında Ardahan ili soyadlarını köken (etimolojik), yapısal (morfolojik), anlamsal (semantik) açıdan tahlil etmektir.

…soyadlarının tahlili neticesinde tarihi süreç içinde dilin gelişimi ve yakın dillerle olan ilişkisi tespit edilmiştir.

…soyadlarının verilişinde önemli olan unsurlar sınıflandırma yapılarak verilmiştir.

 

İl nüfusuna kayıtlı 127.808 kişiye ait soyadı mevcuttur. 127.808 soyadı analiz edilerek, 4.304 farklı soyadına ulaşılmıştır.

 

Soyadları yapı bakımından basit, türemiş ve birleşik başlıkları altında sınıflandırılmıştır. Soyadlarında en çok kullanılan ekler ve bu eklerin görevleri de belirtilmiştir.

 

Adbilim ve Dalları

Ad, isim (Arapça), nam (Farsça) gibi sözcüklerin karşılığı olan, / kelimelerdir.

…genel anlamda “şeyler” ad almakla birlikte belirsizlikten, soyutluktan kurtulup, somut ve aydınlık bir alana çıkarlar

 

…özel adın tanımı “Belirli bir kişiyi, benzerlerinden farklı özellik taşıyan bir varlığa veya topluluğu gösteren kelime; özel isim.”

 

Özel adlar diğer sözlüksel birimlerden farklı olarak toplumların özelliklerini daha fazla yansıtabilir

 

Ad bilimi alanında yapılan çalışmaların yoğunluğunun kişi ve yer adları üzerine olduğu bilinmektedir.

 

ad bilimi (onomastik) kendi içinde çeşitli alt dallara ayrılmıştır.

1.         Anthroponymie: Kişi adlarıyla uğraşan dal.

2.         Toponymie: Yer adları ile uğraşan dal.

3.         Oronymie: Dağ adları ile uğraşan dal.

4.         Hydronymie: Göl, nehir, ırmak vb. su adları ile uğraşan dal (Sakaoğlu, 2017, s. 15).

 

Toponomi yani yer adı bilimi;” topos (Yunanca) (1. yer. 2. mesken, bölge, ülke. 3. Saha, mekan.) ve onim (ad) kelimelerinden oluşan bir türdür

 

Dağ adlarıyla ilgilenen adbilim dalı oronomidir.

“Oronim: Yunanca oros “dağ” ve onim “ad”; Oronimika: Dağ adlarını inceleyen bilim dalı

“Hidronim: (Yunanca hidro “su”) Doğal veya suni su nesne adı; Hidronimika: Su adlarının inceleyen bilim dalı

 

Kişi ad biliminin (Antroponimi) inceleme alanı içerisine ön ad, takma adlar, lakaplar, unvanlar, soyadları vb. girmektedir.

 

Soyadı

Türkiye’de soyadı kullanılmadan önce kişiler aile adları ve lakaplarıyla bilinmekteydiler.

 

Oğuzlarda her fert, boyunun adıyla tanınırdı

Soyadı Kanununa kadar aile isimlerinin kişi adından önce kullanıldığı bilinmektedir. Daha sonra kanunla birlikte aile adları öz addan sonra kullanıldı.

Lakap, bir kimseye veya bir aileye kendi adından ayrı olarak sonradan takılan, o kimsenin veya o ailenin bir özelliğinden kaynaklanan ada denir

Lakapların sonuna getirilen zade, gil, ler ve lar ekleri de aile adlarını tamamlar nitelikte kullanılmaktaydı.

 

Türkiye’de soyadı ilk kez, aile hukuku kapsamında, 1926 yılında kabul edilen Türk Medeni Kanununda yer almaktadır.

Türkiye’de soyadı kullanımıyla ilgili ilk çalışmalar, 1933 tarihinde gündeme getirilmiştir.

 

26 Kasım 1934 tarihli ve 2867 sayılı “Efendi, Bey, Paşa Gibi Lakap ve Unvanların Kaldırılmasına Dair Kanun” Soyadı Kanunu’nun tamamlayıcısı niteliğinde olmuştur.

 

Soyadı Kanunu’nun uygulamasında sosyolojik boyutta bazı yanlışlıklar yapıldığı görülmüştür. Türk toplumunda aile adlarının geçmişten beri kullanıldığı bilinmektedir.

Soyadlarının aynı olması gereken kardeşlerin ve diğer aile üyelerinin birbirinden ayrıldığına sıkça rastlanılmaktadır. Bu hatanın kişilerin ve özellikle nüfus memurlarından kaynaklandığı bilinmektedir.

Öz Türkçe sanılarak üretilen anlamı hoş olmayan, ilginç, uydurma adların alınması da başka bir sorunu teşkil etmiştir.

Soyadlarımızla ilgili başka bir sorun ise “yanlış yazılan soyadları” meselesi olmuştur.

 

Kahriman, Uğuz, İşik, Dalkıç, Çinar, Çoşkun, Top, Kör, Aydin, Turğut soyadları en çok değiştirilen soyadlarıdır.

 

Soyadlarımız üzerine çalışmalarda bulunan Sakaoğlu, “Ad Bilim Yazıları” kitabında (2017) soyadlarımızla ilgili yapılan araştırmalar içerisinde Robert F. Spencer’in yazısına dikkat çekmekte ve Spencer’in ileri sürdüğü altı grubu şu şekilde vermektedir:

1.         Meslek ile ilgili adlar: Demirci, Arabacı, Çiftçi, Halıcı, Körükçü, Bakırcı, Taşçı, Çivici, Sandalcı.

 

Ardahan ilinde kullanılan soyadları, köken bakımından incelendiğinde Soyadı Kanunu’nun “kişilerin yeni alacakları isimlerin öz Türkçe olması” şartına büyük ölçüde uyulmuştur. Çözümlenen soyadlarının çoğunluğunu Türkçe adlar oluşturmaktadır.

Türkçe soyadlarını Arapça ve Farsça soyadları takip etmektedir. Arapça 136 soyadı ve Farsça 118 soyadı tespit edilmiştir.

…az sayıda da olsa Almanca (2), Ermenice (1), Fransızca (2), İngilizce (1), İtalyanca (7), Moğolca (7), Rumca (8), Sırpça (1), Yunanca (4) kökenli soyadlarına rastlanmıştır.

Kökeni belirlenemeyen 160 soyadı tespit edilmiştir.

 

Sonuç

Ardahan ili soyadlarının yapıları

2.340 soyadı birleşik yapıda olduğu tespit edilmiştir.

Basit yapıdaki soyadlarının sayısı 838

Türemiş yapıdaki soyadlarının sayısı 828

Ağ, Ak, Al, Alp, Boz, Er, Oğlu, Öz, Sarı, Taş, Türk gibi kelimelerle oluşmuş çok sayıda soyadı vardır. Türemiş yapıdaki soyadları çoğunlukla +cı, +ci/ +çı, +lı/ +li, +lık, +lik/ +man/ +men/ - maz/-mez ekleri ile oluşmuştur.

Verilere göre Ardahan’da en çok kullanılan soyadı Çiftçi soyadıdır.

Çiftçi soyadını Taşçı, Işık, Topçu, Yıldız, Gökçe, Yılmaz soyadları takip etmektedir.

 

İpeksoy, Hamide. Adbilim Açısından Ardahan İli Soyadları, Yüksek Lisans Tezi, Ardahan, 2023

…