Eski Anadolu Türkçesi Dönemi Eserleri Üzerinde Ad Bilimsel Bir İnceleme

Eski Anadolu Türkçesi Dönemi Eserleri Üzerinde Ad Bilimsel Bir İnceleme - YLT

Hakan Korkmaz, Yüksek Lisans Tezi,  Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2020

 

Kişi, yaşadığı toplumdan bağımsız değildir ve bağımsız düşünemez. Bundan dolayı insanlar bir yere, bir kişiye veya herhangi bir unsura ad verirken yaşadığı toplumun düşünüş biçimine uygun olarak davranır.

 

Ad verme / belirli temayüllerin etkisiyle bir gelenek dairesi içinde yapılır.

 

…ad bilimi Özel adların kökenlerini, zaman içindeki değişimlerini, anlamlarını inceleyerek ait olduğu dönemin dili ile kültür varlığı arasındaki ilişkiyi ortaya çıkarmaya çalışır.

 

Bu çalışmanın amacı, Eski Anadolu Türkçesi döneminde yazılmış telif eserlerdeki özel adları (onimleri) tespit etmek ve elde edilen verilerden yola çıkarak ad verme geleneği üzerinde etkili olan faktörleri ortaya çıkarmaktır.

 

Türkiye Türkolojisinde, dil bilimini bütüncül bakışla ilk kez ele alan Doğan AKSAN’dır. Aksan, ilk baskısı 1977’de yapılan Her Yönüyle Dil (Ana Çizgileriyle Dilbilim) adlı eserinde ad bilimine geniş yer ayırmış ve konu üzerinde tasarruflarını dile getirerek alana dikkat çekmiştir. Ardından Saim SAKAOĞLU (2001) tarafından kaleme alınan Türk Ad Bilimi I (Giriş) isimli eser, Türk ad bilimi hakkında yazılan ilk müstakil kitaptır. Ad bilimini kapsamlı olarak ele alan ise Adbilim (2016) adlı kitabı ile Halil İbrahim ŞAHİN’dir.

 

…çalışmamızın kapsamı, genel olarak 13.-15. yy arasında tarihlendirilen Eski Anadolu Türkçesi dönemi telif eserleridir.

 

…insanoğlu varlıkları; tanımlama, açıklama, sınıflandırma veya ayırt etme ihtiyacından dolayı adlandırmaktadır.

 

Onim / özel ad

 

Ad Bilimi (Onomastik)’nin Alt Dalları

1. Anemonim (rüzgaradı) ve Anemonimi (rüzgarad bilimi)

2. Antroponim (kişiadı) ve Antroponimi (kişiad bilimi)

3. Astronim (yıldızadı) ve Astronimi (yıldızad bilimi)

4. Dokümantonim (belgeadı) ve Dokümantonimi (belgead bilimi

5. Ergonim (örgütadı) ve Ergonimi (örgütad bilimi)

6. Etnonim (kökadı) ve Etnonimi (kökad bilimi)

7. Fitonim (bitkiadı) ve Fitonimi (bitkiad bilimi)

8. Hrematonim (eseradı) ve Hrematonimi (eserad bilimi)

9. Hrononim (zamanadı) ve Hrononimi (zamanad bilimi)

10. Kozmonim (uzayadı) ve Kozmonimi (uzayad bilimi)

11. Mitonim (mitadı) ve Mitonimi (mitad bilimi)

12. Poreyonim (araçadı) ve Poreyonimi (araçad bilimi)

13. Pragmatonim (ürünadı) ve Pragmatonimi (ürünad bilimi)

14. Planetonim (gökadı) ve Planetonimi (gökad bilimi)

15. Toponim (yeradı) ve Toponimi (yerad bilimi)

16. Urbonim (kentlikadı) ve Urbonimi (kentlikad bilimi)

17. Zoonim (hayvanadı) ve Zoonimi (hayvanad bilimi)

 

3. Bölüm: Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Telif Eserlerdeki Özel Adların Sözlüğü / s. 41 vd.

 

4. Bölüm: Eski Anadolu Türkçesindeki Özel Adların (Onimlerin) İncelenmesi

 

Sonuç

EAT döneminde ataerkil sosyal yapıya işaret eden özel adlar oldukça yoğun olarak tespit edilmiştir.

Bu dönemde kişilerin, babasının adıyla anıldığı eğilimi görülür.

Dini temayüllerin etkisiyle Tanrı’nın ad ve sıfatları kişi adlarına kaynaklık etmiştir ancak ad olarak aynen alınmamıştır.

Gazi, şeyh, hacı, seyyid, dede gibi unvanlar da dönemin zihniyetinde dinî temayüllerin, ne kadar güçlü olduğunun bir sembolü olarak gösterilebilecek ögelerdir.

 

Bu dönemde peygamber, halife ve yakınlarının adları kişi adlarına kaynaklık etmiştir.

 

…sultan, melik, mir, han, bey gibi unvanlar hükümdar yakınları, dinî ve bilge kişilerin adlarında da kullanılmıştır.

 

EAT döneminde hatun, hoca, koca, firenk, ban gibi sosyal yapıya işaret eden unvanların kullanımlarına da rastlanmaktadır.

 

EAT dönemindeki ad koyma geleneği içinde, kişinin doğduğu ya da yaşadığı yer adını isim olarak kullanılması tespit edilen bulgular arasındadır.

 

EAT döneminde kişilere, renk adlarından oluşan birtakım yakıştırmalar yapıldığı görülmektedir: Ak Şemseddin, Karaca Bey gibi…

 

EAT döneminde kişilere, meslekleriyle ilgili ad vermeye yönelik eğilimler tespit edilmiştir. Boyacıoğlu, Nişancı gibi…

Araç adları da o dönemde isimlerde karşımıza çıkar: Baltaoğlu, Bıçakçı Reis…

 

…ölen atalarına saygı göstermek için onların adlarını yeni doğan çocuklarına vermişlerdir.

 

Kişi adları içinde mahlaslar da dikkat çekiyor:

 

…adların oluşumunda Farsça izafet kesresi, Farsça nispet i (î)’si ve Türkçe “oğul” kelimesi önemli rol oynamaktadır.

 

…eser adlarında anlam oyunları / eserlerini, değerli ya da önemli bir unsura benzetmişlerdir. Bunun dışında ise anlama abartı katan ögelerden de yararlanmışlardır:

CinÀn-ı CenÀn / Gül-sitÀn

…