Doğan Aksan - Türkçenin Gücü

Doğan Aksan - Türkçenin Gücü

Türkçenin Ses Özellikleri

Bir dilin başka dillerden ayrılan yönlerinden biri onun ses düzenidir.

Ses düzeni deyince de bir dilde var olan sesleri ve bunların niteliklerini anlıyoruz.

Türkçenin ses açısından çok önemli özelliği,

…pek az dilde bulunan “ünlü uyumları”dır.

…sözcüklerin ilk hecelerinde art (kalın) ünlü varsa sonraki hecelerde de yine art ünlünün: ön (ince) ünlü bulunuyorsa, sonrakilerde de yine ön ünlünün yer alması, sözcüğe eklenen birimlerin de –pek az istisnası dışında- bu eğilime uymasıdır.

(Türetme)

Türkiye Türkçesinde türetmeye yarayan biçimbirimlerin (gı, -ci, -lık, -sız… gibi) sayısının 100’ü geçtiği görülmüştür.

(Syntax)

Anadilimizin sözdizimi

Kendine özgü nitelikleri…

Türkçe, kısaca (ÖNY (özne + nesne + yüklem) diye adlandırılan tiptedir,

Bu niteliğiyle Altay dillerine yakınlık gösterir.

Türkçenin Altay dilleriyle bir başka yakınlığı, sıfatların her zaman, adlardan önce gelişiyle ortaya çıkar

Anadilimizin en önemli özelliklerinden biri, sözdiziminde görülen olağanüstü esnekliktir.

…birleşik ve girişik tümceler

Yan cümleler, tümcecikler ana, temel tümceye ilgi adıllarıyla (zamirleriyle) değil, ortaç (participle) ve ulaç (gerund)’larla bağlanır.

Zaman açısından sınırlama sağlayan yollardan biri, eylemin görülen geçmiş zaman’ı ile gelecek zamanı’nın 3. tekil kişisinin bir arada kullanılması (…bitti bitecek)…

Zaman bakımından bir kısıtlama, bir sınırlama belirten anlatım yollarından biri de “gibi” ilgecinin (edat) değişik bir anlamla kullanılması durumunda ortaya çıkar (…aldığı gibi gitti).

Türkçe, doğadaki varlıkların adlandırılmasında

Duyguların,

İlişkilerin anlatımında, genellikle somut bir anlatım yolundan gider.

Türkçeyi bu niteliğiyle bir somut anlatım dili sayıyoruz.

Türkçe

Ayrıntılı anlatım dili(dir).

Türkçede

Güçlü bir anlatım sağlamak üzere birden çok sözcüğün bir arada kullanıldığı çeşitli ikilemelere, bu arada hendiadyoin adı verilen ikilemelere başvurulduğu görülür.

(Türkçedeki renk tonları)

(Akrabalık kavramları)

(İkilemeler)

Eşanlamlı sayılabilecek olan

Sözcük türlerinin hemen hepsinden alınma öğelerle kurulmuş,

İkilemeler (66. sayfadan itibaren fazlaca örnek mevcut).

Anadolu ağızları

…yazı diline oranla birkaç kat daha geniş bir sözvarlığına sahiptir.

Dilde Aktarmalar ve Aktarma Örnekleri

Dünyanın her dilinde rastlanan ve dilcilikte aktarma olarak adlandırılan olaylar, benzetmenin bir ileri aşaması olup anlatıma güç kazandırmak için başvurulan söz sanatlarıdır.

(keçi gibi) …açık iğretileme

Doğadaki varlıklarla ilgili adların insanlar için kullanılıp aktarılması,

Kapalı iğretileme de bunun tersi uygulanır (Çanakkale Boğazı, masanın gözü gibi).

(İlerleyen sayfalarda deyimlerimizden fazlaca örnek mevcut).

“Eşek at ile yarışmış, kuyruğu kulağı karışmış”

Bilgi Yayınları

8. Baskı, 2003, Ankara