Orta-Asya’dan Anadolu’ya Lahit veya Taş Sandukalarda Görülen Hançer-Bıçak Tasvirlerinin Sembolizmi

Yaşar Çoruhlu

 

Eyüp Sultan Camii ve çevresinde Hançerli Fatma Sultan’ın defnedildiği türbesinde lahit üzerindeki hançer kabartması /

 

Orta ve İç Asya’da oldukça erken tarihlerden itibaren Türkler’de ve diğer bozkır topluluklarında, geyikli taş veya sin taşı olarak anılan mezartaşları üzerinde balta, kazma gibi aletlerin yanında kılıç, hançer veya bıçak gibi tasvirlerin de yer aldığını görüyoruz.

 

Orta ve İç Asya’da sin taşları ya da geyik taşı adı altında anılan mezartaşları bazı Türk topluluklarında "ölünün sureti" olarak kabul edilir.

 

… koç/koyun ve at Türk sanatı ve kültüründe pek çok şeyin simgesi olduğu gibi, ölünün de sembolüdürler, koç ayrıca kötülüklerden koruyucu bir semboldür de.

 

Hançer, bıçak veya kılıç, insanlık tarihi boyunca çeşitli topluluklarca kutsal sayılmış, hatta büyülü güç atfedilmiş, çoğu kere çeşitli ilahlara, hükümdarlara ve kahramanlara özgü silahlar olarak kabul edilmiştir.

 

Bıçak; kurban töreni, intikam ve ölümü ifade eder. Ayrıca o kılıç veya hançerde olduğu gibi, herhangi bir şeyi bölmeyi, herhangi bir şeyle alâkayı kesmeyi de anlatır.

 

Kılıç; gücün, hakimiyetin, adaletin, cesaret ve yiğitliğin, ihtiyat ve yoketmenin sembolüdür.

 

Abdülkadir İnan’ın bahsettiğine göre, Yenisey’de yaşayan bir Türk topluluğu, tüfek veya bıçak namlusunu yalayarak yemin ederdi. Yakutlar ise kılıç veya tüfek gibi silahları öperek ant içerlerdi. Yine aynı araştırmacının söz ettiğine göre, Başkurtlarda silah üzerine yemin etmeye zorlanan suçlu and içmeye yanaşmaz ve suçunu itiraf ederdi.

 

Abdülkadir İnan’ın belirttiğine göre, Kırgız ve Kazak (Türk) toplulukları kötü ruhların demirden kaçtığına inanmaktaydılar. Anadolu Türklerinde de yaygın olarak sözü edilen ve loğusa kadınlara musallat olduğu varsayılan bir kötü ruh olan alkarısı Kazakların inancına göre demirciden korkarmış.

 

…

Çoruhlu, Yaşar (1997), Orta-Asya’dan Anadolu’ya Lahit veya Taş Sandukalarda Görülen Hançer-Bıçak Tasvirlerinin Sembolizmi, Eyüp Sultan Sempozyumu 1, Tebliğler (s. 60-70), Yayına hazırlayan: İrfan Çalışan, Eyüp Sultan Belediyesi, İstanbul