Ağızlarda Alet Adlandırmaları

 

Açgı: Açkı da denir. 1. Demircilikte delik büyütmekte kullanılan araç. 2. Demircilerin, baltanın deliğim açıp genişletmek için kullandıkları aygıt.

 

Açıkfora çarkı: Ayakkabılara süs yapmakta kullanılan demir araç.

 

Adu: Tahta kaşık yapımında kullanılan ucu eğri demirden, sapı ağaçtan oyma aracı.

 

Afyon bıçağı/algı/cızgı: Afyon koçağının sütünü almakta kullanılan araç.

 

Ağartma: Çeltik tokmağı.

 

Ağaşak: Kalaycılıkta, kaplara delik açmak için kullanılan ufak çivi.

 

Ağva: Hançer.

 

Alemit: İplik kelebini masaraya sarmaya yarayan dört tahta kanatlı araç.

 

Anadut: buğday saplarmı destelemeye, arabaya yüklemeye, harmanı aktarmaya yarayan, üç, dört, beş veya daha çok çatallı uzun saplı tahta araç.

 

Anatı: Yaba.

 

Apışık: Saçayak.

 

Arbaçan: Uç ayaldi merdiven.

 

Armudi/armudiye: Ağaç işlerinde süs yapmakta kullanılan rende.

 

Avadanlık: Duvarcı araçlarının tümü.

 

Ay: Kitaplar üzerine çizgi ve süs yapmakta kullanılan pirinç araç.

 

Aydemir: Yüzü yay biçiminde bir keser türü.

 

Ay demimi: Marangoz kalemi, demir kalem.

 

Aykuş: Nacak.

 

Ayva demiri: Lehim yapmada kullanılan kesere benzer araç.

 

Baftatakımı: nalbantların vida yapmak için kullandıkları araç.

 

Balamut: iki saplı testere.

 

Balçık: Bıçakların çelik ağzı ile ağaç sapları arasında bulunan korkuluk.

 

Bedrik: Yün örerken kullanılan alet.

 

Beldenat/bendanat: Arabaya ekin yüklemek için kullanılan yedi kadar çatalı olabilen ağaç çatal.

 

Bıcırgan: Demire açılan delikleri perdahlamak için kullanılan alet.

 

Biliştir: Duvarcı malası.

 

Bolatlı örs: Ayaklı küçük örs.

 

Bozlama: Çeltikten pirinç elde etmek için kullanılan taş tokmak.

 

Buda: Harman karıştırmakta kullanılan tahta araç.

 

Burar: Mengenenin sap kısmı.

 

Burç: Büyük demirci çekici.

 

Burmaç: Ucu çengel gibi eğri demir.

 

Cıcık: Ağaç ve madeni çivi.

 

Cibe: Ucu kıvrık örgü tığı.

 

Cizek: Tahtalar üzerine çizgi çekmek için kullanılan araç.

 

Culuklu: Teker göbeğini delmek için kullanılan demir araç

 

Çecik: Ağaç veya madenî çivi.

 

Çek: Hallaç tokmağı.

 

Çelmek: Bıçak ağzını keskinleştirmek.

 

Çeneli örs: Kalaycıların kapları düzeltmek için kullandıkları pervane biçimindeki araç.

 

Çetele: Orakla ekin biçerken diğer elle orağa yardımcı olmak için kullanılan ucu dirsekli araç.

 

Çımbar: Çulhaların dokudukları bezi tezgâhta gerip düzeltmek için kullandıkları iki ucu tırnaklı yassı bir demirden ibaret alet.

 

Çırak: 1. Yün dövmekte kullanılan sopa, 2. Semer dikilirken kamış ve deriyi bir arada tutmaya yarayan “T” harfine benzer sapı ahşap, ucu demir araç.

 

Çöğür: Kazma.

 

Çöksü: Bir şeyin kımıldamasını önlemek için kullanılan ağırlık, baskı, çivi.

 

Çömçe: Biçilen ekinleri yığmak için kullanılan araç.

 

Çöp: Mermerleri oymaya yarayan ucu sivri bir çeşit taşçı kalemi.

 

Çözer: Büyük kalbur.

 

Daldız: 1. Kapı ve pencere menteşelerini çakmak için kullanılan araç, 2. Düvenin altına çakmaktaşı çakmaya yarayan araç.

 

Daybane: Bitki yağı çıkarmakta kullanılan araç.

 

Dergi: Demir ya da ağaç tırmık.

 

Deveboynu: 1. Bakırcıların kapların ağız bölümünü kıvırmak için kullandıkları araç.

 

Devre: Tabakhanede derileri kireçlemek için kullanılan kıl fırça.

 

Dilmaç: Ot yığmak ve aktarmak için kullanılan iki çatallı araç.

 

Dirgen: Çatal, diğren, diren, dirget, yaba gibi isimlerle de bilinir; harmanda, biçilmiş hububat saplarını toplamaya mahsus alet.

 

Dişeyi: Keskinleştirmek için orağın ağız kısmını düğmekte kullanılan örs ile çekiç.

 

Dürgü: Döğgü de denilir. Keserin veya çekicin çivi çakmaya yarayan kısmı.

 

Eçene: Demirci keskisi.

 

Eğser: Ekser de denilir. Demirden çekiçle dövülerek yapılmış irice kara çivi.

 

Eşekayağı: 1. Tavana çivi çakılırken kullanılan yüksek örs, 2. Kalaycı örsü.

 

Farekuyruğu: 1. Anahtar deliği gibi küçük delikler açmak için kullanılan ince testere.

 

Filik: Vidayı çevirecek anahtar, tornavida.

 

Firece: Tabakların deriyi sıyırmak için kullandıkları araç.

 

Gaçı: Koyun kırkma makası.

 

Gadak: Ufak kunduracı çivisi.

 

Gasavruk: Tahta çivileri çakmadan önce ayakkabı köselesinin gereken yerlerine delik açmak için kullanılan araç.

 

Gavila: Teli örgü hâline getirmek için kullanılan demir araç.

 

Gavlete bıçağı: Tabaklıkta derilerdeki eti temizlemek için kullanılan tahta araç.

 

Gavrama: Orak.

 

Gaygana: Küçük demir tırmık.

 

Gayrak: Tırpan bileme taşı.

 

Gegek/gege: Saplı ya da sapsız, ahşap ya da demir çengel.

 

Gegeme: Kamyon kasalarma çakılan ucu kıvrık çivi.

 

Gelinye: Tahtaya çizgi çizmek için kullanılan tahta araç.

 

Gergep: Ayakkabı çivisi.

 

Gerinti: Orak.

 

Gıldırgıç: Kâğıt tomarı kesmek için kullanılan bir bıçak.

 

Gırlık: Koyun kırkma makası.

 

Gıyık: Çuvaldız.

 

Golastar: Büyük tomrukları kesmek için kullanılan iki ağızlı testere.

 

Gödele: Cendere gibi sıkıştıran alet.

 

Gönder: Marangozların cetvel yerine kullandıkları düz kenarlı ensiz tahta.

 

Göre: Demirci körüğü.

 

Gulbe: Balta ve keser sapı.

 

Hakendaz: Tandırdan kül almak için kullanılan büyük kürek.

 

Hartı: Harmanda taneleri toplamaya yarayan sıyırga.

 

Hayır: Susam ya da haşhaş dövülen tokmak.

 

Hederengi: Demircilikte ocaktaki ateşi karıştırmak için kullanılan ucu bükük, ince uzun saplı demir araç.

 

Helik: Ortasına iğ geçirilmiş, huni biçiminde, iplik bükmeye yarayan taş.

 

Heştek: Küpelerdeki kabartma kısımları yapmakta kullanılan araç.

 

Heve: Halı ve kilim dokunurken kullanılan demir tarak.

 

Hevekdeste: Sarımsak ezme tokmağı.

 

Hezek: Çatallı ağaçlardan yapılan taş çekme kızağı.

 

Hırsel: Gübre taşımakta kullanılan sedye.

 

Hocacık: Eşek semerine takılan iki ucu çengelli demir.

 

Inbal: Üvendirenin ucundaki demir çivi.

 

Işkı: iki yanı saplı ya da topuzlu arabacı bıçağı.

 

içene: Marangozların tahta yontmak için kullandıkları demir keski.

 

iğdemir: Marangozlukta ağaç delmek için kullanılan çelik araç.

 

İğseri: Büyük çivi. Büyük iğne.

 

ilgi tığı: Ayakkabıcılıkta delik açmakta kullanılan ucu eğri demir araç.

 

iliştir: Sebze parçalamakta kullanılan pürtüklü araç.

 

İncenari: Bakırcı çekici.

 

İspenç: Enli, küçük testere, sıçaga.

 

Kaçaburuk: Çakılacak çiviler için ayakkabıların köselesinde delik açmak içim kullanılan sivri uçlu araç.

 

Kadak: Kodak veya koduk diye de söylenir. 1. Dökme çivi. 2. Tırpan ile sapı birbirine bağlayan çengel. 3. Bir buçuk okkalık tahıl ölçeği.

 

Kakkak: 1. Çivi. 2. Çekiç.

 

Kakma: Testere.

 

Kahç/kaluç: Küçük orak.

 

Kamburu: Ciltlenecek kitapların sırtlarını yuvarlatmak için kullanılan araç.

 

Kanara: üç çatallı çengel.

 

Kanırmaç: Manivela kolu da denir.

 

Karliça: Paslanmaması için üstü kalaylanmış çivi.

 

Karga: Tavana tutturulmuş tütün asma çengeli.

 

Kargın: Bir nevi büyük rende.

 

Karkıza: Kızılcık ağacından yapılmış çivi.

 

Karşı çekici: Bıçak dövmede kullanılan büyük çekiç.

 

Kavraç: Taşları kaldırıp yerine koymak için kenarlarından yakalayıp tutmaya mahsus iki kollu, maşa ve kerpeten gibi demir alet.

 

Kavrama: 1. Bodur ekinleri biçmek için kullanılan küçük orak.

 

Kavcar: 30-40 cm. uzunluğunda, kemik saplı çalı, budak kesmeye yarayan bıçak.

 

Kavila: Ağaç çivileri koyduktan sonra dışarıda kalan kısımları kesip düzlemek için kullanılan testere.

 

Kavsık: Çakmak takımından çakmaktaşına çarpmakta kullanılan demir.

 

Kaycı: Dikiş makası.

 

Kaza: 1. Bıçak saplarını düzeltmek için kukandan bıçakçı aracı, 2. Tahta kazıma ve düzeltme aracı.

 

Kazağı: Rende.

 

Kazıl: Çuvaldız.

 

Kefene/kefeni: Semer dikilirken avuç içinde tutulan ortası oyuk demir.

 

Kehan: Körpe sebzelerin topraklarını gevşetmek için kukandan ucu çengelli araç.

 

Kepir: Sap kovanı yapmakta kullanılan demirci aracı.

 

Kepkep: Ufak demir çivisi. Ayakkabıcılar kullanır.

 

Kepü: Baltanın sapını sıkıştırmak için kullanılan çivi, tahta, bez gibi şeyler.

 

Ker: Bıçak, çakı.

 

Kerenti: Tırpan.

 

Kerken: Kerki de denir. Kertik açmaya ve ağaç kesmeye mahsus bir nevi büyük balta ve dülger keseri.

 

Keybir: Demir üzerinde oyuk açmak için kullanılan küt ağızlı keski.

 

Keyme: Hevenk, sepet vb. şeyleri asmaya yarayan ağaçtan yapılmış çengel.

 

Kındıraç: Oluk veya yiv açmaya yarayan araç.

 

Kırık: Ot, çalı biçmek için kullanılan küçük orak.

 

Kırlık: Koyun kırkma makası.

 

Kısaç: Gısac, keseç, kıseç gibi isimlerle de bilinir. 1. Kıskaç, kerpeten. 2. Demircilerin kızgın demiri tuttukları maşa gibi bir araç.

 

Kıyık: 1. Küçük çuvaldız. 2. Yorgan iğnesi.

 

Kıyşak: Makas.

 

Kiniş: Kapı ve pencere tahtaları üzerinde oyuntu yapmakta kullanılan demir araç, rende.

 

Kirdebil: Kolsuz büyük odun bıçkısı.

 

Kopli: Ucu girintili çıkıntılı nacak.

 

Köfün testeresi: Taş kesme testeresi.

 

Köp: Küreğin, baltanın sap takılan yeri.

 

Kulaklı örs: Uç kısmı sivri, üstü yassı örs.

 

Kuy: Şal dokuma tezgâhı.

 

Küci: Kücü, gücü, kücüağacı, kücüdideği gibi isimlerle de bilinir. Dokuma tezgahlarında dik inen ipliklerin arasını açıp kapamaya yarayan demirden yapılma uzun dişli tarak

 

Kücüstür: Dört ayaklı demir sacayağı

 

Küçük örs: Çivi perçinleme örsü.

 

Küpleği: Balta ya da çapa demir başlığının delik kısmını genişletmek için kullanılan çelik araç.

 

Kürebi: Küpürü olarak da söylenir. Diken, çalı kesmeye yarayan yarım ay biçiminde küçük balta, keski.

 

Kürepe: Dağılan harmanı toplamakta kullanılan geniş ağızlı, uzun saplı tahta.

 

Küştere: Uzun marangoz rendesi.

 

Lamba küştüresi: Pencere çerçevesine cam yatağı açmak için kullanılan demir araç.

 

Lamba tığı: Tahta üzerine küçük oyma süsler yapmak için kullanılan küçük rende.

 

Lapatka: Kürek.

 

Limaki: Kunduracıların kullandığı bıçak eğesi.

 

Lom: Taşçıların kullandığı küskü.

 

Maço: Büyük taşçı çekici.

 

Madırga: Matraka da denilir. 1. Küçük taşları kırma aracı. 2. Duvarcı çekici. 3. Murç ve kaleme vurmakta kullanılan demir araç.

 

Malafa: Kuyumcuların yüzük düzeltme ve yüzük numarası saptama aracı.

 

Manar: Küçük balta.

 

Martila: Dört köşe, enlice başlı küçük çekiçtir, ince sanat işlerinde kullanılır, mıyane.

 

Maskala: Madeni satıhları parlatmak için üzerlerine sürtülerek pürtüklerini gidermek ve perdah yapmak üzere kuyumcuların kullandıkları alet, saykal demiri.

 

Matraka: Madırga, badirga gibi isimlerle de bilinir. Taşçıların ve heykeltıraşların taşı oymak için kaleme vurmak üzere kullandıkları iki başlı ve sapı elle tutacak kadar kısa ağır demir tokmak.

 

Meğel: Yamaçlardaki toprağı alt üst etmek için kullanılan büyük çapa.

 

Mehengir: Tahta ve keresteler üzerine uzunluğuna oyuk bir çizgi açarak o çizgi üzerinden boylu boyuna kırmak veya rende ile alınacak kısmı ayırmak için silici ve marangozların kullandığı gönye şeklinde bıçaklı alet.

 

Miyane: Kuyumcu çekici.

 

Monta çivisi: Ayakkabıcıların kullandığı kalıp çivisi.

 

Murtat: Kalaycıların kap kacak düzeltmek ve perçin yapmak için kullandıkları örse benzer demir araç.

 

Müfre/mühre: Sobacıların saclara delik açmak için kullandıkları araç.

 

Namlı: 1. Sapsız bıçak. 2. Bıçak yapılmak üzere ocaktan çıkarılan kızgın demir.

 

Nevregen: Deri ve mukavva oymak için kullanılan ucu hançer gibi eğri ve ağzı keskin alet.

 

Niyende: Sebze rendesi.

 

Ofulak: Büyük et bıçağı.

 

Oluklu: Tahta oymak, tahta üzerine süs yapmak için kullanılan çelik ağızlı araç.

 

Oygu: Tenekeden yuvarlak parçalar kesmek için kullanılan araç.

 

Öksevi: Fırın içindeki ateşi karıştırmaya yarayan uzunluğu 2,5 metreyi bulan özel değnek.

 

Örs kütüğü: Örsün sağlam durmasını sağlayan destek kütüğü.

 

Örse: Ayakkabıcı örsü; üzerine çivi çakılacak ayakkabı geçirilen kunduracı gereci.

 

Pancar dikeli: Pancar çıkarmakta kullanılan, uzun bir sopa ve ucundaki iki uzun dişli demirden oluşan alet.

 

Patuma/patumatığ: Kıvrık uçlu kunduracı bizi.

 

Peftere: Hallaç tokmağı.

 

Pelvan: Değirmen taşlarını kaldırıp yerine koymak için kullanılan kaldıraç.

 

Peri: Büyük ayakkabıcı çivisi.

 

Pevle: Altın veya gümüş ziynet eşyalarını işlemekte kullanılan havan sapı biçimindeki araç.

 

Piris: Daha çok kadınların bahçelerde kullandıkları ufak el baltası.

 

Pusat: Alet ve edevat.

 

Rayba/pürüzalır: Boru ağızlarının genişletilmesi, biçimlerinin düzeltilmesi veya pürüzlerinin giderilmesi amacıyla kullanılan, çevresinde kesici yüzü bulunan alet.

 

Raspa: Demir ve ahşap yüzeylere yapışıp kalan kirleri ve pürüzleri kazımaya yarayan, ağzı keskin, çoğunlukla çelikten alet

 

Ruhlu: Cıva terazisi.

 

Sakallı örs: Kazanların yan yüzünü yapmak için kullanılan örs.

 

Salma: Ağaç kesmek ya da yontmak için kullanılan bir yanı keser, öteki yanı balta biçiminde araç.

 

Santıraş: Santış, santaş, suntıraş, sıntıraç, suntureç, satır gibi isimlerle de bilinir. Nalbantların büyükbaş hayvanların tırnaklarını kesmek için kullandıkları bir çeşit keski.

 

Sarat: Büyük delikli kalbur.

 

Saya: ince, dar ağızlı bıçak.

 

Sava: ince işçilikte kullanılan bir örs çeşidi.

 

Selce/siyil: Odun yarma kaması.

 

Senek: Dört çatallı demir dirgen.

 

Senek: Kasap kütüğü.

 

Senit: Ağaç fırın küreği.

 

Sersem: 1. Hayvanın ayağına çakılan çiviyi perçinlemek için kullanılan nalbant aygıtı. 2. Nalbant araçları konulan kutu.

 

Sıçaga: Sıvasa da denilir. Namlusu kısa ve oldukça enli bir marangoz testeresi. Kiniş testeresi olarak da bilinir.

 

Sındı: Sundu da denilir. Makas.

 

Sırçan: Üzerine masura geçirilen demir iğ.

 

Şive: Kaplardaki eğrilikleri düzeltmek için kullanılan, ucunda sivri bir demir bulunan tahta saplı araç.

 

Sivriç: Tütün fidesi dikme kazığı.

 

Soya: Çakı, bıçak.

 

Sönge: Ocağa atılan kütükleri ileri itmeye yarayan ucu ay biçiminde demir araç

 

Suğluk: Küçük bıçak.

 

Şadara: Büyük gözenekli kalbur.

 

Şahmerdan: Çok ağır bir çeşit tokmak veya çekiç.

 

Şayka: Büyük çivi.

 

Şeytanak/şeytani: Maymuncuk.

 

Şot: Keser.

 

Tabla tığı: Pencere ve kapı çerçevesini düzeltmekte kullanılan araç.

 

Taka: Bıçak sapı.

 

Talguk: Baltayı sağlamlaştırmak için sapıyla demiri arasına sokulan tahta çivi.

 

Tamlı: Ucu kırık kama.

 

Tanalya: Kunduracı pensesi.

 

Tantı: Uzun ağızlı, büyük soğan doğrama bıçağı.

 

Tapan: Demir bel.

 

Taplabuça: Doğrama kapılara lamba açmak için kullanılan araç.

 

Tar: Ağaç taşımak için kullanılan sal.

 

Tavşan: Marangoz rendesi.

 

Teber: 1. Kesme kısmı yarım ay biçiminde saraç bıçağı. 2. Ayakkabıcı bıçağı. 3. Bir çapa türü.

 

Tek ağız: Kalaycı çekici.

 

Tekne mıhı: Küçük boy duvarcı çivisi.

 

Tengeldek örs: Kap düzeltmek için kullanılan yuvarlak başlı demir araç.

 

Tengerek: Yün eğirmeye yarayan tahta araç, kirmen.

 

Tesviyeruhu: Su terazisi.

 

Tevge: Marangozların oyma işlerinde kullandıkları uzun ve keskin ağızlı keser.

 

Tımlı: Sapsız bıçak.

 

Tıraka: Bakırcılıkta bakıra son perdah vermeye yarayan alet.

 

Tifil: Duvar sıvasını düzeltmeye yarayan ağaç.

 

Topana: Ekmek bıçağı.

 

Torandili: Kalın ağaç çivi.

 

Tulup: Davar kırkma makası.

 

Uflak: Büyük et bıçağı.

 

Usku: Mala.

 

Üleşik: Su terazisi.

 

Usküre: Marangoz rendesi.

 

Vala: 1. İnce tel elek. 2. Bir duvarcı aracı, mala.

 

Varyoz: Balyoz.

 

Vergel: Çekiç.

 

Vezerye çivisi: “L ” harfi biçiminde ayna tutturma çivisi.

 

Yağrık: 1. Kasap kütüğü. 2. Odun yararken kullanılan kütük.

 

Yalım: Kılıç, bıçak gibi kesici araçların keskin yüzü.

 

Yamka/yamşa: Odun yarma kütüğü.

 

Yamkı/yamka: Tütün fidesi dikilirken kullanılan ucu sivri değnek.

 

Yastarda: Ağaç düzleme keskisi.

 

Yedecek: Kağnı ve saban oklarını boyunduruğa tutturmaya yarayan ağaç çivi.

 

Yoku: Dibek taşı.

 

Zemil: Gerilip gevşetilebilen ince bir testere tipi.

 

Zıvana bıçkısı: Pencerenin çerçeve tahtasına geçme açmak için kullanılan ucu sivri, ince demirli testere.

 

Zinar: Kalbur yapılırken kasnağın alt kısmını sicimle örmekte kullanılan ucu kıvrık demir araç.

 

Zobcuk: Tomruk kaldırma kaldıracı.

 

…

Terzi, Adem (2022), Ağızlarda Alet Adlandırmaları, Alet İşler (s. 528-541), Kanca El Aletleri A.Ş.