Jeremy Bentham

Jeremy Bentham (1748-1832)

Hume’un deneyciliğini yararcı ilkeleri ön plana çıkararak canlı bir biçimde sürdürmeyi sağladı. Onu izleyen baba-oğul Mill ile bir yaklaşım güçlenerek yararcılık adı verilen ekole dönüştü. İngiliz hukuk sistemi onun sayesinde modern/seküler şeklini aldı.

1763 yılında üniversite eğitimini tamamladı. 1766’da doktora derecesi aldı. İlk yapıtı 1776’da Hükumet Üzerine Bir Fragman adı ile yayımlandı. En önemli çalışması 1789 yılında çıkan Ahlak ve Yasama İlkelerine Giriş adını taşır. 1791’de Bentham, Panopticon denilen örnek bir tutukevi şeması yayımladı.

Yazılarının tam ve eleştirel yayımı henüz gerçekleşmemiştir.

Yararlılık İlkesi (Principle of Utility)

Bentham’ın felsefesi genelde bir ahlak felsefesidir.

Bentham için her alandaki başarının birincil koşulu bilimsel olmaktan geçiyordu.

Yaptığı iş temelde bir insan doğası çözümlemesidir.

Bentham’a göre tüm eylemlerimiz hazza ulaşma isteği ve acı çekme korkusunca güdülenir. Bu evrensel bir genellemedir.

Genel yarar ilkesi seçtiğimiz eylem ve davranışlarımızın sonuçları en büyük sayıda insanın en büyük mutluluğunu ortaya koyabilmelidir. Ahlaksal iyi bundan başka bir şey değildir.

Doğru ve yanlışın nesnel ölçütünü ancak yararcılık verebilir.

Bentham’ın hesaplamaya konu olan haz çözümlemesi:

Bir eylemin doğurduğu haz ya da mutluluk, yoğunluk, süreklilik, akrabalık, kesinlik, verimlilik, arılık ve uzam (etkilenen kişilerin sayısı) etkenleri bakımından analiz edilecektir. Örneğin bir haz çok yoğun ama kısa süreli olabilir, bir başkası daha az yoğun ama nicel olarak ilkinden daha büyük olmasını sağlayan bir dayanıklık gösterebilir. Burada asıl önemli olan etmen uzamdır. Çünkü Bentham’ın amacı genel yarar ya da ortak iyidir. Yasa ve ceza konusu ile ilişkili olarak, Bentham öne sürdüğü yarar ilkesini etkili hâle getirmeye çalışmıştır.

Yasa Konusunda Yararlılık İlkesi

Bentham’ın yasama yöntemi her şeyden önce “eylemin verdiği zararı” ölçmek üzerine kuruludur.

Bentham yasa koyucunun dikkate alması gereken birincil ve ikincil kötülüklerden söz eder. Birincil kötülük, bir hırsızın, parasının kaybına yol açmasından dolayı kurbanına çektirdiği acıdır. İkincil kötülük ise başarılı bir hırsızlık, hırsızlığın kolay olduğunu telkin etmiş olur.

Ceza Kavramı

Ceza nedeniyle verilen acı, bir şekilde daha büyük bir acıyı önlemeli ya da ortadan kaldırmalıdır.

Bentham’ın Köktenciliği

Bentham yarar ilkesinin İngiliz toplum yapısında ve yasal düzeninde uygulanamaz olduğunu keşfetmiş bulunuyordu. Çünkü gücü elinde bulunduranlar en çok sayıda insanın en büyük mutluluğunu istemiyorlar. Yöneticiler kendi kişisel çıkarlarına çok daha fazla ilgi gösteriyorlar.

Bentham’ın gördüğü kadarıyla monarşinin ve onun tüm benzerlerinin ya da uzantılarının yadsınmasını gerektirmektedir.

---

Modern Felsefe II

Editör: Prof. Dr. Sara Çelik & Yrd. Doç. Dr. Serdar Uslu

Anadolu Üniversitesi, Ekim 2011