Lozan zafer mi, hezimet mi 1

Lozan Zafer Mi, Hezimet Mi 1

Kadir Mısıroğlu, Sebil Yayınları, İstanbul 1965

Lozan muahedenamesi Türkiye Cumhuriyetinin hukukî, siyasî ve hatta iktisadi bünyesine temel teşkil etmektedir.

…bu muahedenamenin kabulü ikinci mecliste olmuştur. Bu meclis parti disiplininin zebunu idi. Eğer meclis yenilenerek milletvekillerinin büyük bir kısmı değiştirilmemiş olsa idi tasdike imkân yoktu.

Lozan muahedenamesi millet olarak şahlanan halkımızın yarattığı o muazzam destanı tescil ve tasdik ettirememiştir (s. 4).

Lozan’da öyle bir muahedename imza edilmiştir ki, Türkün şahdamarı Boğazlar dahi sağlam bir garanti altına alınamamıştır.

Lozan muahedenamesini bir zafer olarak göstermeye çalışanların, onu Sevr muahedenamesiyle kıyaslamak başlıca taktikleridir.

(Sevr’in) cevabı Millî Mücadele olmuştur.

«Irkına vatanına – tarihine ihanet etmiş olan efrad ve akvamın hiçbirini unutma; Türk oğlu! Unutma... ve af etme!» Süleyman Nazif

Millî Mücadelenin ruhunu teşkil eden Misak-ı Millî garba karşı fiilî ve psikolojik teslimiyetin maddî ve manevi hudutlarını çiziyordu. Bütün bir millet; bunun gerçekleşmesi için kuva-i milliye mefhumu içinde birleşmiş ve mucizevî bir zafer elde etmiştir. Ne yazık ki, Türk milletinin emsalsiz fedakârlık ve kahramanlıklarla tahakkukuna azmettiği Misak-ı Millî Lozan’da tescil ve kabul ettirilememiştir.

Lozan’ın ruhu:

Şeklen dünya milletleri muvacehesinde müstakil bir varlığa sehâbetimiz ikrar edilmiş fakat yavaş yavaş Batının kültür ve hayatı içinde erimemizi ve orijinalitemizi kaybetmemizi neticelendirilecek bir çığır açılmıştır (s. 19).

…Lozan, Türkün kaderinde bir düğüm noktası olarak gözükmektedir. Bu düğüm çözülmeden halline çalışılacak hiçbir meselenin eshabı mucibesi vuzuha kavuşamayacaktır.

Lozan Konferansı Kronolojisi

30 Ekim 1910 de Mondros limanında bir mütareke imzalandı.

3 Kasım 1918 İngilizler Musul'u işgal etti…

13 Kasım 1918 İtilâf kuvvetlerinin donanmaları İstanbul limanına demir attılar…

15 Mayıs 1919 İtilâf kuvvetlerinin teşviki ile Yunan kuvvetleri İzmir’e çıktı.

29 Kânunusâni (Ocak) 1336 (1920) Misak-ı Millî son Osmanlı Meclisi Mebusanı tarafından kabul/ilan edildi.

Milli Misak Türkiye Büyük Millet Meclisinde de (18 Temmuz 1920’de) aynen kabul edilerek üzerinde yemin edilmiştir.

Misakı Millî bütün Millî Mücadele boyunca milletin azim ve kararının muhtevasını teşkil etmiştir.

…konferans hariciye vekilleri seviyesinde bir konferans olacaktı. Bunun için o zaman Hariciye Vekili olan Yusuf Kemal Beyin gönderilmesi icap ediyordu.

Yusuf Kemal Bey hariciye vekilliğinden istifa etti. Yerine (İsmet Paşa) Hariciye Vekilliğine getirildi.

Heyet

Başmurahhas: İsmet Paşa

Murahhaslar: Sıhhiye vekili Rıza Nur, Sabık Maliye vekili Hasan bey

Müşavirler:

Münir Ertegün: Hariciye Vekaleti Hukuk Müşaviri

Muhtar Çilli: Eski Nafia Vekâleti Müsteşarı

Veli Saltık: Burdur Mebusu

Zülfü Tigrel: Diyarbakır Mebusu

Zekai Apaydın: Adana Mebusu

Celâl Bayar: Eski İktisat Vekili ve İzmir Mebusu

Şefik Başman: Maliye Teftiş Heyeti Reisi

Seniyüttin Başak: İstanbul Evkaf Hukuk Müşaviri

Şevket Doğruer: Milli Müdafaa Vekilliği Deniz Dairesi Müdürü (Yarbay)

Tevfik Bıyıkoğlu: Kurmay Yarbay

Tahir Taner: Adliye Müsteşarı

Nusret Metya: Hariciye Vekilliği ikinci Müşaviri

Hikmet Bayur: Hariciye Vekilliği Siyası işler Müdürü

Zühtü İnhan: Darülfünun müderrislerinden

Fuad Ağralı: Maliye Vekilliği Mulıasebet Umum Müdürü

Mustafa Şeref Özkan: Eski Nazırlardan

Şükrü Kaya: Mülkiye Müfettişi

Hamit Hasancan: Hilali Ahmer İkinci Reisi

Cavit Bey: Eski Maliye Nazırlarından

Hayim Naum: Yüksek Mühendis Okulu Fransızca Öğretmeni (sonra hahambaşı)

Baha Bey: Adliye Vekilliği mezhep İşleri Müdürü

Matbuat Müşavirleri:

Ruşen Eşref Ünaydın: Muharrir

Yahya Kemal Beyatlı: Darülfünun Müderrislerinden

Umumi Kâtip Müşavir:

Reşit Saffer Atabinen: Mülga Şurayı Devlet azası

Mütercim:

Hüseyin Pektaş: Robert Kolej İkinci Müdürü

Kâtipler:

Ali Türkgeldi: Hariciye Vekilliği memurlarından

Mehmet Ali Balin: Hariciye Vekilliği memurlarından

Cevat Açıkalın: Hariciye Vekilliği memurlarından

Süleyman S. Kıran: Hariciye Vekilliği memurlarından

Celâl Hazım Arar: Hariciye Vekilliği memurlarından

Saffet Sav: Hilali Ahmer Umummi Merkezi Memurlarından

Rifat Bey: Eski Hariciye memurlarından

Dr. Nihat Reşat Belger: Paris Matbuat Mümessili

20 Kasım 1.922 Mont Benon gazinosunda Lozan konferansı açıldı.

21 Kasım: Konferansta görüşülecek mevzular üç ayrı komisyona taksim edildi.

22 Kasım: Türkiye’nin Avrupa hudutları görüşüldü.

27 Kasım: Tamirat ve tazminat meselesi ele alındı.

29 Kasım: Adalar konusu görüşüldü.

2 Aralık: Kapitülasyonlar müzâkere konusu idi.

4 Aralık: Boğazlar meselesi görüşüldü.

6 Aralık: Adlî Kapitülasyonlar görüşüldü.

11 Aralık: Tamirat meselesi görüşüldü.

12 Aralık: Azınlık hakları görüşüldü.

15 Aralık: Ermeni millî yurdu meselesi tartışıldı.

30 Aralık: Duyunu umumiyenin taksimi meselesi görüşüldü.

2 Ocak 1923: Affı Umumi müzakere edildi.

6 Ocak 1923: Kapitülasyonların ilgasına dair müzakereler. Ermeni meselesi tartışıldı.

23 Ocak 1923: Musul meselesi müzakere edildi.

25 Ocak 1923: Mısırın vaziyeti, Filistin Musevileri, Medine hazineleri vs.

26 Ocak 1923: Türkiye’nin bazı beynelmilel mukavelelere iştiraki kabul edildi.

30 Ocak 1923: Evvelki meselenin devamı ve Ermeni milli yurdu hakkında Amerikan murahhaslarının beyannâmesi tartışıldı.

1 Şubat 1923: Boğazlar meselesi görüşüldü.

4 Şubat 1923: Müzakereler inkıtaa uğradı.

8 Mart 1923: Alâkalı devletlere Ankaraca bir nota gönderildi.

23 Nisan 1923: İkinci Lozan konferansı açıldı.

26 Nisan 1923: Muahedenâme projesinin münakaşası yapıldı.

27 Nisan 1923: Kapitülâsyonlar, mezarlıklar meseleleri ele alındı.

7 Mayıs 1923: Kuponlar meselesi...

8 Mayıs 1923: Türkiye hududu...

10 Mayıs 1923: Ticari mukavele...

28 Mayıs 1923: Tamirat tazminat meselesi...

31 Mayıs 1923: Muahedenâme projesinin tetkiki...

24 Temmuz 1923: Muahede imzalandı.

…kayıplarımızı şöylece sıralayabiliriz:

1 — MUSUL, hudutlarımıza dahil edilememiş…

2 — BATI TRAKYA: Nüfusunun ekseriyeti Türk olan Batı Trakya’da bir plebisit yapılması kabul ettirilememiş…

3 — KIBRIS: hâkimiyetimizin orada devam etmekte olduğu İngiliz devlet adamlarınca teyid edildiği halde Kıbrıs’ı da kat’i olarak Lozan’da terk ettik.

4 — ONİKİ ADA: Türkiye için fevkalâde stratejik önemi olan oniki adayı da İtalyanlara kaptırmak gibi bir gaflet gösterilmiştir.

5 — DİĞER ADALARI: Meis adasına kadar diğer irili ufaklı adayı da Yunanlılara peşkeş çekmek gaflet ve mağlubiyetlerin bir diğerini teşkil etmiştir.

6 — PATRİKHANE: Patrikhanenin de hudutlarımız dışına tardı tahakkuk, ettirilememiştir.

7 — BOĞAZLAR: Boğazlar bile bugünkü statüye ancak 1936 Montrö mukavelenamesi ile tabî kılınabilmiş Lozan’da bu da temin edilememiştir.

8 — ANTAKYA ve HALEP: Lozan’da bu mıntıka da Türk hudutları dışında bırakılmıştır.

9 — YABANCI KÜLTÜRE İMTİYAZ

10 — EKALLİYETLERE VERİLEN İMTİYAZ

11 — KAPİTÜLASYONLAR RUSUBU ve BAZI İMTİYAZLAR: …imtiyazları devam ettirmek veya onlara muadil başka bir imtiyaz vermek veya bir ehli hibrenin tâyin ve tensib edeceği bir tazminat ödemek şeklinde bir karara bağlanmıştır.

12 — TAMİRAT - TAZMİNAT: Yunan ordusunun verdiği zararlara karşılık hiçbir tazminat alınamamıştır.

13 — TRAKYA HUDUDU: Selimiye Camimin minarelerinin gölgesini Yunan toprağına düşürecek kadar Edirne’ye yakın bir hudut kabul edilmiştir.

…konferansın son devresinde İnönü büyük bir ruh buhranı içinde bulunuyor (…) muahedeyi imzalamadan geri dönmeyi dahi düşünmüştü.

…inkılâp hareketleri ile ilgili tasavvur ve hissiyatı sebebiyle kendisin tutması bugün ortada böyle bir muahedenin mevcut olmasını temin etmiştir.

Lozan Muâhedenâmesinin orijinal metni, tek nüsha ve Fransızca olarak Fransa’ya tevdi olunmuştur.

İnönü Kimdir?

Biz burada az bilinen birkaç hususa işaretle sözü, uzatmayacağız.

(İstanbul işgal altındayken Kazım Paşa ile görüşmesinde) “…Köylü olalım. Askerlikten istifa edelim. Senin kaç liran var. Birletelim Kâzım ağa, ismet ağa olalım. Çiftçilikle hayatımızı sürdürelim.” / s. 65-66

(İşgal döneminde ABD mandası taraftarı olduğunu beyan eden sözleri) “…Bütün memleket parçalanmadan Amerikanın murakabesine tevdi etmek, yaşıyabilmek için yegâne ehven çare gibidir.”

(İnönü, Lozan’la ilgili olarak) İlk zamanlardan yeni bir harbi göze alıp almamak gibi bir mazeretin bu fedakârlıklara sebep olduğu yönünde beyanlarda bulunulmuştur (s. 76).

Lord Curzon: “Venizelos, Türk murahhas heyetinin taleplerini öğrendiği zaman benliğini saran korkuyu yendi. Bütün delegasyonların Türklerden daha çok ağır şartlar beklediği muhakkaktı. Türkler birçok mevzulara dokunmamışlardı. Venizelos bunlara temas edilmemesini maharetle devam ettirdi ve bilhassa birinci inkıtadan sonra, artık nefsine tam emniyet gelerek, 'kürklerden tavizler almaya devam etti. Hudutlar, tazminat, İstanbul hariç Rum halkının mecburî hicreti ve Yunanistan’daki Türklerle mübadelesi, Patrikhane gibi esas mevzularda konferansın başlangıcında tasavvur dahi etmediği neticelere vasıl oldu. Öyle ki, son celselerde talep eden daha çok oydu.” / s. 76

Andonekea, Yunanistan’ın Siyasi Tarihi: Yunanistan 8-10 sene dahili buhranlar geçirmiş nihayet neticede Anadolu’da mağlûp olmuş idi. (…) Türkler muzaffer bir orduyu temsil ediyorlardı. (…) Venizelos’un politik taktikleri ve Türk murahhasının isabetsiz hareketleri neticesinde Lozan antlaşması muhtelif bakımlardan lehimize kaydedilmesi icabeden bir zaferdir. Vakıa Karadeniz bölgesiyle Anadolu’nun muhtelif bölgelerinde genel mevcudu 3 milyon 600 bini bulan Yunan asıllı unsurlara karşılık Yunanistan’ın muhtelif yerlerindeki 600 bin Türkün mübadele esaslarına göre Türkiye’ye iade edilmesi bizim için iyi bir netice idi. Bilhassa normalin üstünde silahlı bir kuvvetimizin mevcudunun tahdit edilmeyişi harp tazminatından sarfınazar edilişimiz ve İstanbul’daki Yunan Ortodoks Patrikhanesine vasi hukuki imkânlar ve imtiyazlar bahşedilişi ve İstanbul Rumlarının mübadele dışı bırakılışı Megalo İdeanın ölmeyişine bir delil teşkil eder.

(1922) Yunan silahlı kuvveti tamamen ikiye ayrılmıştı. Bir kısmı kraliyet rejiminin yıkılmasını ve bunun yerine Cumhuriyet halk idaresinin kurulmasını arzu ediyor diğer bir kısmı ise tamamen sırtını saraya dayamış olup kraliyet rejimini ayakta tutmayı arzu ediyorlardı. Bizim Anadolu isteplerindeki korkunç mağlûbiyetimizin sebep ve saikini orduya giren bu ikilikte aramaz icabeder. (…) Türk büyük taarruzunun başlamasından bir hafta evvel Uşak ve çevresindeki Evzon süvari alayı komutanı albay Nikolaus Plastiras ve piyade albayı İstilyanos Bonatas kuvvetlerinin cepheden geri çekerek İzmir’e gelmişler ve Yunan deniz kuvvetlerindeki anarşist yüksek rütbeli komutanlarla temasa geçilerek Atina’daki Yunan milli hükümeti başkanı Dimitrios Unaris'i devirme teşebbüsünde bulunmuşlardır.” / s. 79-80

Rıza Nur Kimdir?

1879 tarihinde Sinop’ta doğmuştur.

1902 tarihinde yüzbaşı rütbesini haiz olarak Askeri Tıbbiyeden mezun olmuş,

1907 de Askeri Tıbbiyeye cerrahi profesörü oldu. 1908 de binbaşılığa terfi etti. Bilâhare meşrutiyet inkılabı üzerine Sinop’tan mebus seçildi.

Balkan Savaşları sırasında ittihatçılara karşı amansız muhalefeti sebebiyle sürgüne gönderildi. 8 yıl menfa hayatı geçirdikten sonra mütarekede vatana dönerek yeniden mücadeleye atıldı.

İlk Ankara hükümetinin kurucularından oldu. Cumhuriyet tarihinin ilk Maarif Vekilliğini deruhte etti. Aynı yıl bir müddet de Hariciye vekilliği yaptı. 1920’de fevkalade murahhas heyeti azası olarak Rusya’ya gitti. 1921 senesinde ise tekrar Sıhhiye Vekili oldu. Sakarya meydan muharebesinde doktor olarak hizmet gördü.

Lozan’da milli misak’dan sırf sulhu temin etmek sebebiyle yapılan fedakârlıklara şiddetle muhalif kalmıştır.

1926 senesinde mebusluğu bırakarak Paris’e yerleşti.

1938 senesinde Türkiye’ye geldi.

Türkiye Büyük Millet Meclisinde Lozan'a Dâir Müzakereler

21 Şubatta TBMM toplandı. Murahhas heyeti reisi konferansın seyri hakkında saatler süren bir konuşma yaptı.

(Bu konuşmada Musul hakkında şunları söyledi) “Biz Musul üzerinde kendileriyle anlaşmış bir sureti hal bulalım dedik. Musul vilâyetini derhal işgal edelim, fakat onların İktisadî inkişafı ve petrollerden istifade etmek gibi menfaatleri varsa veyahut bir takım unsurları kendi aleyhlerinde tahrik edeceğimizden endişeleri varsa onu tatmin edelim, bir sureti hal bulalım dedik. Onlar da bir sureti hal aramışlardı. Diyorlardı ki, Musul şehrini muhafaza edelim. Eğer biz menâfi-i iktisadiyesinden ve petrolünden dolayı Musul’u vermiyorsak herkese verdikleri gibi onlar da bize bir hisse ayıracaklardı. Umumi celsede mesele bu safhaya girmişti.” / s. 132

İsmet Paşa Lozan görüşmeleriyle ilgili malumat verdikten sonra söz alan Erzurum mebusu Hüseyin Avni, İsmet Paşa’nın izahatının kâfi olmadığını söyledi ve devam etti: “…Paşayı ben dinledim, siz de dinlediniz. Şimdi sizden soruyorum, ne dinlediniz, efendiler? Maliye hakkında Avrupalılar ne düşünüyormuş, sonu ne olacakmış? Bu müzakereler böyle devam etmez. (…) Gerek vekiller heyeti ve gerekse Büyük Millet Meclisi, Misakı Millîden, zerre kadar feda ederse, icabı namus ve milli için çekilip gitmelidir (s. 146).”

Meclis misakı millî tahakkuk etmediği takdirde bunu tahakkuk ettirmek için harbe devam olunmak mecburiyeti hasıl olsa dahi ısrar edilmek lazım geldiği kanaatinde idiler.

…birinci meclisi mebusanın ikinci guruptaki celâdetli mebuslarla devamı halinde Lozan’da aktedilen muahedenin mecliste reddi muhakkaktı. İşte bu sebeple ikinci gurup mebuslarının meclise girememelerini temin etmek için seçim yoluna başvurulmuş… / s. 153

Buna rağmen yeni mecliste dahi Lozan’ı eleştiren mebuslar görülmüştür: Şükrü Kaya, Mustafa Necati, Vasıf Çınar ve Faik Öztrak…

Seçimle yenilenen meclis 21 Ağustos 1923 Salı günü müzakereye başladı.

Mersin mebusu Niyazi Bey Lozan’da aleyhimize olan hükümleri izah eden bir konuşma yaptı. Mardin mebusu Necip Bey, Gaziantep mebusu Kılıç Ali Bey ve Tunalı Hilmi söze karışarak Niyazi Bey’i destekledi ona teşekkür etti.

Yahya Kemal: Lozan’ın bizlerden ayırdığı vatan parçaları için kalbimizin daima kanıyacağını söyledi,

Hamdullah Suphi: Türklere icabeden emniyet bahsedilmedikçe, onlar topraklarında hür ve mesut yaşamadıkça bu muahedeyi yine imza edebiliriz. Fakat ellerimiz bunu kerhen imzalar. Fakat kalbimiz asla buna razı değildir.

Şükrü Kaya: Bir defa muahedenin Avrupa’da bizimle Yunanistan ve Bulgaristan arasında tesbit ettiği hududa bakınız ve bir de haritayı göz önüne getiriniz. (…) Bir şehir tarihi millîde tüttüğü yerle, hatıratiyle, âbidâtiyle yaşamaz. Bir şehrin yaşaması için kendisine bir muhiti İktisadî lâzım. İşte Edirne bu muhiti İktisadîden tamamiyle mahrum edilmiştir.

Faik Öztrak: …efendiler, elinizdeki muahedenin maddeleri arasında esas hukukumuzu, yaşama ve var olma hakkımızı, meşru haklarımızı, bir kısım ırkdaşlarımızın hayat ve huzurunu tehdit ve ihlâl eden birçok maddeler vardır.

Hazım Tepeyran: Maksadları başkadır... Bir gün bu memleketi ölülerle bile istilâyı düşüneceklerdir...

(Konuşmasına devam eden Faik Öztrak): …O zamanki devlet ricali Trakyalıların müstakil bir devlet kurma ve istiklâl yolundaki bu kahramanca hareketlerini bir takım siyasî mülahazalarla muzir görmüşler ve onları iğfal ederek demişlerdir ki: «Sizin bu hareketiniz Ana-vatanın temel varlığını tehlikeye düşürüyor. Biraz daha esarete katlanın. Biz size söz veriyoruz ki sizi kurtaracağız.”

İşte efendiler... Garbi Trakya Türk’ü ancak Anavatanın hak ve huzuru için elindeki silâhı terk etmiş kurduğu devleti yıkmıştır. Bu vaziyette olan halk, bilmem nasıl olur da, düşmanın eline bilâ kaydu şart teslim edilir?

Fakat maalesef Yunanlıların Bozcaada ve İmroz gibi bir avuç toprak için kabul ettirdikleri şartları biz koca Garbi Trakya için kabul ettiremiyerek geldik (s. 168-169).

Mustafa Necati Bey: Duyunu Umumiyenin taksiminde de adilâne bir taksim nazarı dikkate alınmamıştır.

Osmanlı İmparatorluğunun mühim bir kısmını terk ettik. Belki dörtte üçünü bıraktık. Fakat efendiler, Düyun-u Umumiyenin yüzde altmış bize bırakılmış, yüzde kırkı bizden ayrılan yerlere terk olunmuştur.

Vasıf Çınar Bey: Tâ, Sivas kongresinden beri Boğazlarda serbesti seyrüseferi kabul ettiğimizi ilân etmişiz ve misakı millîmizde de mevcuttur. Binaenaleyh bunun haricinde bir karar almak mümkün değildir. Boğazlara âit kararımızın hiçbir maddesinde gayri askerî ve bitaraf mıntıkalar yapacağımıza dair sarahat yoktur. Maalesef Lozan muahedenamesi boğazlarda askerî ve bitaraf mıntıkalar kabul etmiştir. Yani icabında boğazları müdafaa etmek hakkım taksim etmiştir. Ve bu hak taksim edilirken bunda İngilizlerin Gladeston’dan beri takip ettikleri siyasetin bariz safhaları görülüyor.

Arkadaşlar! Ticaret noktai nazarından serbestii seyrüsefer için bitaraf mıntıkalara ihtiyaç varsa, beynelmilel idarelere ihtiyaç varsa, sorarım Büyük Britanya İmparatorluğu için Cebelitarık ve Süveyş Kanalında, daha umumi tariki bahrî olan bu yerlerde neden bu şekli kabul etmemiştir?

…muahede reye konuldu, 227 mebustan 213 kabul, 14 red oyu çıktı.

(Kıbrıs adası, s. 177 vd.)

Kıbrıs’ın tek taraflı olarak İngiliz hükümeti tarafından 1878 anlaşması feshedilerek 5 Kasım 1914 de ilhak kararı Lozan’da maatteessüf kabul edilmiştir (s. 187).

(Lozan Muahedesi Tam Metni, s. 193 vd.)