17. Yüzyıl Osmanlı Müzik Geleneği ve Buhurizade Mustafa Itri Efendi

17. Yüzyıl Osmanlı Müzik Geleneği ve Buhurizade Mustafa Itri Efendi

Itri, gerek “Segah Tekbir, Salat-ı Ümmiye” gibi tüm İslam dünyasının hafızasında yer tutmuş eserlerin kendisine atfedilmesiyle “bilinirlik”, gerekse de ismi etrafında oluşan “güçlü bestekarlık” sıfatları ile kendisinden sonraki geleneği şekillendirmiş ve “üstadlık” payesine ulaşmış bir sanat adamıdır.

XVII. ve XVIII. yüzyıllar tüm geleneksel sanat ürünlerinde olduğu gibi müzikte de nitelik ve nicelik açısından önemli zenginlikleri içinde barındırmıştır. Beste üretimi açısından yaşanan artış, yeni tür ve biçimlerin ortaya çıkmasını teşvik etmiş ve bu durum çok canlı bir müzik dünyasını var etmiştir.

XVIII. yüzyıla kadar özellikle Mehter’in etkisi ile Osmanlı’dan Avrupa’ya yönelen müzikal etki, XVIII. yüzyıl itibarıyla Avrupa’dan Osmanlı’ya yönelen bir etki ile yer değiştirmiştir.

Batılı müzik adamlarının Anadolu’daki müziğe ilgisi neredeyse XII. yüzyıldaki Haçlı Seferleri sırasında başlamıştır.

XVII. ve XVIII. yüzyılların müzik alanındaki ilk kaynak eseri Ali Ufki’nin (1610-

1675) Hâzâ Mecmua-i Saz ü Söz adlı eseridir.

Bu eser tüm Ortadoğu dünyasının ilk nota derlemesi olarak ayrı bir önem taşımaktadır.

XVII. ve XVIII. Yüzyılları kapsayan dönemde, bestelerin sözlerinin hatırlanabilmesi amacıyla kullanılan oldukça fazla güfte mecmuası da göze çarpmaktadır.

Şeyhülislâm Es’ad Efendi (1685-1753) tarafından kaleme alınmış bir müzisyenler tezkiresi olan Atrâbü’lAsâr ise belki de dönemin müzik dünyasına belki de en çok yoğunlaşan eserdir.

Seyyid Nuh (ö. 1714), Ali Şirügani (XVII. Yüzyıl, ö. 1714 ?) ve Buhurizade Mustafa Itri Efendi (1640-1712), bu dönemi simgeleyen en önemli müzik adamları arasındadır. Özellikle Itri’nin bu döneme etkisi sadece, beste tekniği veya çeşitliliği açısından değildir; aynı zamanda Itri dönemin “müzik üstatlarının” önemlilerinden biri ve kendinden sonraki repertuvarın şekillenmesini büyük oranda etkilemiş bir müzikal kişilik olarak karşımızdadır.

Itri’nin hayatına dair bilgilerin sınırlı olduğunu söylemek gerekmektedir.

…bu döneme ait kaynaklarda Itri ismini ya da mahlasını taşıyan birkaç karaktere rastlanmaktadır.

Meşk terimi özellikle Osmanlı-İslam sanatlarının eğitiminde kullanılan ve ustadan yani üstaddan çırağa hafıza, yani ezber vasıtasıyla aktarım yaparken beceri geliştirmeyi hedefleyen metodu tarif etmektedir.

Itri de istifade ettiği Hafız Post, Koca Osman ve Derviş Ömer gibi usta müzisyenlerden aldığı birikimi kendi yetenekleriyle bezeyerek, müzik geleneğini kendinden sonraki döneme aktarma rolünü üstlenmiştir.

XVII. Yüzyılda Nühüft Makamı XV. Yüzyıl kuramındaki yapısından farklılaşmış ve eskiden Neva Aşiran makamı olarak bilinen organizasyonların isimlendirilmesinde kullanılmaya başlanmıştır. Bu değişikliğin Hanende Recep ile beraber iki önemli kaynağından biri de Itri’dir.

Itri gibi bir üstadın sözü, geleneksel kuramda değişiklik yapılmasını sağlayabilecek kadar güçlü olabilmektedir.

Neva makamı, makam yapılarını matematiksel oranlara dayalı aralıklardan faydalanarak ifade eden “Sistemci Okul” döneminden beri var olan en eski yapılardan biridir.

XVII. Yüzyıl, Osmanlı Müzik Geleneği’nin geçmişiyle temas kurabildiği belki de son dönem olarak çok önemlidir. Bu yüzyıl ve komşusu XVIII. Yüzyıl ile birlikte makam ve usul anlayışının temellerini içinde saklayan edvar geleneği tarih sahnesinden çekilmeye başlamış, önce farklı yapılar içinde kendisini devam ettirmişse de son izlerini de “Batılılaşma-Modernleşme” sürecinde kaybetmiştir.

Itri, geçmiş ile bağlantı kurabilen belki de bu son dönemin en önemli bestekâr ve

üstadlarından biri olarak, gerek ortaya koyduğu yeni ezgisel ve ritmik tasarımlar gerekse de mevcut ve yeni formlar içinde bulduğu yenilikler ile XVII. Yüzyıldaki müzikal üretim zenginlik ve hareketliliğini sağlayan en önemli kişiliklerden biri olmuştur.

Osmanlı Müzik Geleneği’nin belki de nitelik ve nicelik açılarından zirve noktasına ulaştığı bu dönemi anlamak öncelikle Itri’yi anlamaktan geçmektedir…

---

Güray, Cenk ve Tokaç, Murat Salim. 17. Yüzyıl Osmanlı Müzik Geleneği ve Buhurizade Mustafa Itri Efendi. Folklor / Edebiyat Dergisi. Cilt: 19. Sayı: 75. (s. 193-210). 2013