Günümüzde Rize ve Civarında Görülen Geleneksel Giysiler

Günümüzde Rize ve Civarında Görülen Geleneksel Giysiler

Rize merkezinde yaşayan erkeklerin geleneksel giyim kuşamı; kukula, içdo-nu, göynek, yelek, ceket (cepken), gömlek, pantolon-şalvar, çorap ve çizmeden oluşur. Kırsal kesimde yaşayan Rize erkeği ise; kudi (başlık), içdonu, göynek, dip-lik, mintan, çıkvar, çuha, yelek, pantolon veya zıpka, gümüşlük, kuşak, çorap, ayakkabı ve zangaldan oluşur.

Kadın giysileri ise; Rize merkezde, tülbent-çember, makaslı, içdonu, elbise, etek, bluz, dolaylık, çorap ve ayakkabıdan müteşekkildir. Kırsal kesim Rize kadı-nının kıyafeti ise, şifon eşarp, şay, çember, iç bağı, içdonu, şalvar, diplik, göynek, elbise (forka), kurta, yelek, önlük (koknoç), çuha, köynek, içlik, göğüslük, kemer, şal kuşak, çorap, yemeni veya çarıktan oluşmaktadır. (s. 177)

Anadolu’da oldukça zengin bir çeşitlilik gösteren kültürel değerlerden biri de, her yörede ve bölgede farklılık gösteren geleneksel giysi kültürü olmuştur.

Karadeniz bölgesinde yaşayanların da kendine özgü bir giysi kültürü sergilediği gözlerden kaçmaz.

Zorlu bir coğrafyada yaşayan Karadenizliler, geleneksel giyim kuşamlarını özellikle kırsal kesimde yaşatmaya devam ettirmektedirler.

Rize-Merkez Erkek Kıyafetleri

Kukula: Eskiden başa dal fes, kalpak ve kukula giyilirdi. Erkeklerin başları-na peşkir veya baş mendili bağladıkları da olurdu. Kukula koyu renkli pamuklu kumaştan yapılan bir başlıktır. (s. 178)

Göynek/İç Göyneği: Kollu veya kolsuz olarak yapılan yakasız göynek, feretiko dokuma kumaştan ya da pamuklu kumaştan yapılan bir iç çamaşırıdır.

Gömlek: Beyaz ipekli veya pamuklu kumaştan dikilen gömlek; robalı, hâkim yakalı, önden düğmeli, uzun kollu ve manşetlidir.

Yelek: Kolsuz, yuvarlak yakalı, kruvaze modelli ve çift sıra düğmelidir. Sol göğsün üzerinde yelek cebi, etek bölümünde ise torba cep bulunur. Yeleğin arka kısmındaki etek ucu V şeklindedir.

Ceket (Cepken): Ön kısmı V yakalı ve kruvaze modelli olan ceketin uzun kolları dar ve yırtmaçlı manşetlidir.

İçdonu: Pantolon altına giyilen ve iç çamaşırı olarak kullanılan içdonu, pamuklu veya keten kumaştan yapılır.

Pantolon-Şalvar: Şalvarın ağı ön kısımda normal bollukta, arka kısımda ise daha fazla bollukta yapılır. (s. 179)

Çorap: Yünden örülmüş ve üzerinde geleneksel motifler taşıyan çoraplar yakın zamanlara kadar kullanılmaktaydı.

Çizme: Deriden yapılmış olan siyah renkli çizmeler, kösele tabanlı ve alçak topukludur.

Takılar/aksesuarlar: Kama, zincirli kös-tek saat ve boyuna takılan muska en çok tercih edilen takılardır. Bunlarla birlikte belde deri kemer de kullanılmaktadır.

Kırsal Kesimde Giyilenler

Kudi (Başlık): Genelde siyah renklidir. Başlığın her iki yanında 20 cm eninde, 70–80 cm boyunda uçları süslü olan sarkaçlar vardır. Sarkaçların uçları süslemeli olup bu kısma kireviz adı verilir.

Göynek/İç Göyneği: Keten ve pamuklu kumaştan yapılan göynek kısa kollu olup en içe giyilen fanila ya da atlet vazifesi gören bir iç çamaşırıdır.

Diplik: Kalçaya kadar uzanan ve patiskadan dikilen uzun kollu bir iç çamaşırıdır. (s. 180)

Mintan: Keten, poplin veya ipekli kumaştan dikilen beyaz renkli, uzun kollu, hâkim yakalı bir gömlektir.

Yelek: Kışlık ve yazlık olmak üzere iki türü vardır. Yazlık olanı kolsuz, kışlık olanı uzun kolludur. Kışlık olanına ruza adı verilmektedir.

Çuha: Pantolona uygun kumaştan dikilen bir cekettir.

Çıkvar: Yün kumaştan dikilen bir erkek pantolonudur. Siyah veya gri renklidir. Üst kısmı dize kadar geniş, dizden aşağısı dar ve yanlardan düğmelidir.

Pantolon-Asma Kilot-Kilot Pantolon ve Zıpka: Pantolonda kullanılan kumaş; kışlık olanlar için yünlü, yazlık olanlar için de ince kumaştan olup yelekle bütünlük sağlayacak renktedir.

Kuşak ve Gümüşlük: Çıkvar altına sarılan kuşak, beyaz renkli yünlü kumaştan yapılmakta olup, dikdörtgen biçiminde bir forma sahiptir. Erkek giysilerinin en dışında kullanılan deri kemer ise gümüşlük olarak adlandırılır. (s. 181)

Ayakkabı: Eskiden çarık giyilmekle beraber ayakkabıcılık sektörünün ilerlemesiyle çizme ve normal ayakkabı giyiminin arttığı görülmektedir.

Zangal: Keçi kılından yapılan bu ayakkabı aslında yün çoraba benzer. Ayak tabanına lastikle bağlanan bu giysi parçasının aslında taban kısmı yoktur. Diz ve ayak bileği arasına normal çorabın veya pantolonun üzerine giyilir.

Genellikle köstekli saat, omuzdan asılmış tütün tabakası, tek bıçak veya kama, zincir, hamaylı, kavlık, tabanca ve nazarlıklar en fazla tercih edilen aksesuarlardır.

Rize-Merkez Kadın Kıyafetleri

Siyah Tülbent ve Çember: Peştamalın altına sarılan tülbent, çok ince pamuklu kumaştan dokunarak elde edilir. Kenarları tül bon-cuk, iğne oyası veya dantel ile süslenir.

Makaslı Peştamal-Çeşan: Başa, çemberli veya çembersiz olarak takılan büyükçe bir başörtüsüdür. Dokuma tekniğinden dolayı desenin ağzı makasa benzediği için makaslı adı verilmiştir. Genellikle başta kullanılan peştamal, bazı bölgelerde takım halinde hem belde hem de başta kullanılır. İran’ın meşhur Keş ani peştamallarıyla bağlantı kurularak çeşan adı da verilmiştir. (s. 182-183)

Elbise: Çiçekli desenleri olan basma kumaştan dikilebileceği gibi, desenli pazen kumaştan ya da düz renkli kumaştan da yapılabilir. Uzun kollu elbisenin beden kısmı düz kesimli, etek kısmı ise bol bir şekilde büzgülerle yapılır.

Etek: Desenli basmadan veya saten kumaştan yapılan etek, belden bir lastik-le büzülerek kullanılır.

Bluz: Sadece Rize’de dokunan, kendinden desenli olan ve çeşitli renkleri bulunan Rize bezi kumaşından ya da saten kumaştan yapılır. Robadan büzgülü olan bluz, hâkim yakalı, uzun kollu ve manşetlidir.

İçdonu: Pamuklu veya keten kumaştan yapılır. Boyu dizüstüne kadar iner. Dolaylık: Bele dolanarak kullanılması nedeniyle dolay peştamal olarak isimlendirilen çizgi desenli bir peştamaldır. Dolaylık peştamal belde bir torba şeklini alarak büyük bir kolaylık sağlamaktadır. Yöredeki yağış fazlalığından dolayı, çabuk kirlenen dolaylık, genellikle koyu renkli ipliklerden dokunur. (s. 183-184)

Çorap: Bilhassa İkizdere civarında örülen geleneksel motifli yün çoraplar en çok tercih edilen ayak giyecekleridir. Boyları dize kadar uzanır.

Ayakkabı: Eskiden ayağa giyilen çarıkların yerini daha sonraları yemeni almıştır. Bej rengi, kırmızı, kahverengi ve siyah en fazla kullanılan renklerdir.

Takı/aksesuar: Kulaklarda küpe olarak yirmi ikilik liralar, boyunda ise beşibirlikler kullanılır. (s. 184)

Rize-Kırsal Kesim Kadın Kıyafetleri

Şifon: Kenarları pul boncuklarla işlenmiştir. Siyah renkli olan şifon eşarp, ipek iplikle dokunmuş ince ve şeffaf bir kumaştır.

Şay/Şar (Şayak-Puşi): Şifonun üzerine bağlanır. Çeşitli renklerde olabilmekle birlikte, genelde çingene pembesi ya da sarı renkli olanları tercih edilmektedir.

Çember: Kenarları çeşitli el oyaları veya boncuklarla süslenmiş olan siyah renkli bir yemenidir.

İç Bağı: Yazma türünde olup şifonun kaymasını önlemek amacıyla en içte kullanılır.

Diplik: Patiska kumaştan çift katlı olarak dikilen diplik, belden büzgülü, uzun kollu bir giysi parçasıdır.

Köynek: Bütün kumaş türlerinden dikilebileceği gibi genelde kadife kumaş-tan yapılan köynek, koyu yeşil, bordo, lacivert ve kahverengi kumaşlardan yapılır. (s. 185)

İçlik: Köynek üzerine giyilen ve her çeşit kumaştan yapılabilen, boyu kalça-ya kadar uzanan bir iç giysisidir. Genelde köynek renginde kumaştan dikilir.

Göğüslük: İçliğin üzerine takılarak kullanılır. Çocuk önlüğü görünümündedir. Düz renkli, boyuna çizgili veya desenli kumaştan yapılabilmektedir.

Göynek: Yarım kollu ve yakasız bir modele sahip olan göynek, kendirden dokunmuş kumaştan dikilir.

Elbise-Forka: Yörede forka adıyla bilinen elbise, furka veya foga gibi şive farklılıklarıyla da bilinmektedir. Önden veya arkadan düğmeli olan elbise, hâkim yakalı ve kol manşetleri tek düğmelidir.

Yelek: Elbisenin üstüne giyilir. Kollu ve kolsuz şekilleri vardır. Kumaştan kesilerek dikilen ve örme olarak yapılan iki çeşidi vardır.

Çuha: Kadife kumaştan dikilen çuha, sutaşı ve gümüş düğmelerle süslenmiş bir ceket türüdür. (s. 186)

Önlük (Koknoç): Yörede değişik ağızlarda koknoç, koknoz ve gogneç biçiminde söylenmektedir.

İç Donu ve Şalvar: Elbisenin altına giyilen iç donu, patiska kumaştan yapılmaktadır. Paçaları ve beli büzülerek kullanılır.

Kurta: Forkaya uyacak renkte bir kumaştan dikilen kurta, şalvarın yerine kullanılır.

Kemer: Şal kuşağı bele tutturmak için kullanılır. Bu kemerlere tankkupak veya dizbak ismi de verilir. Dizbaklar, çarpana adı verilen dokuma türünden yapıldığı için bu kuşaklara çarpana kuşak da denilmektedir.

Şal Kuşak: Bele bağlanan bu kuşak türü Pakistan’da dokunan Lahori kuşak adıyla bilinir. Yün malzemeden kare biçiminde dokunan bu kuşak, üçgen biçimin-de katlanarak kullanılır.

Yün Çorap: Genelde beyaz yünden elde örülen çoraplar, renkli ipliklerle desenlendirilerek süslenirler. Yörede titer, eğrili, kereç, çalikli, buruk açı, zampara bıyığı gibi isimler alırlar. (s. 187)

Yemeni: Üstü deri, altı kösele olan ökçesiz bir ayakkabıdır.

Çarık-Çapula-Lastik: Seferberlikten önce hali vakti iyi olanlar altı kösele, üstü deri olan burnu az kıvrık ayakkabı giyerdi. Buna çapula denirdi. 1950’lere kadar köylülerin ayaklarında genelde çarık vardı. 1945’lerde çıkan kara lastikler, erkek ve kadınlar tarafından halen kullanılmaktadır.

Takı/aksesuar: Kadınlar boyunlarına genellikle altın liralar takarlar. Bu altın liraların ortasına beşibirlik ya da maddi duruma göre üçer veya beşer tane Reşat altını takılır. Küpe, yüzük ve bileziklerin dışında, alın üzerine bağlanan altın lira dizisi de kullanılır.

Gelin Giyimi: Gelinlik, genelde krep desen, emprime ve krep birman olarak adlandırılan kumaşlardan dikilirdi. Çoğu zaman pembe veya kırmızı kumaş tercih edilirdi.

Rize’nin Ambarlık Köyü’nde gelinlik olarak eskiden pembe bir elbise giyilir ve üzerine yün kuşak takılırdı. Bu kuşağı bele tutturmak için yün ipliğinden yapılan süslü bir bağ, birkaç defa bele dolanır. Ayaklara yün çorap giyilir. Başa da süslü bir fes takılır. Bu fese, üzerinde altın liralar olduğu için, altınlı fes denilirdi. Bazı gelinler fes üzerine üzeri pullu kırmızı renkli başörtüsü takardı.

Hemşin yöresinde ise genç kız, kadife foğa giyer, başına da İran şalı atardı. (s. 188)

Rize ve civarında geleneksel giyim kuşam değerleri özellikle kadınlar tarafından hâlâ devam ettirilmektedir. Bilhassa makaslı çeşan (keşan) peştamalın kullanımı, dolaylık peştamalın kullanımı, siyah şifon eşarp üzerine sarılan şay/şar adı verilen eşarbın kullanımı Rize’nin köylerinde bugün de hâlâ tercih edilmektedir.

Doğu Karadeniz Bölgesi’nde kullanılan giysilerin özellikle erkeklere ait olanları arasında büyük benzerlikler olduğu dikkati çeker.

Rize kadın kıyafetlerinin Trabzon yöresinde daha canlı renkler taşıdığı, Rize yöresi kadın kıyafetlerinin daha koyu ve ağır renklere hâkim olduğunu görmekteyiz.

---

Salman, Fikri. Günümüzde Rize ve Civarında Görülen Geleneksel Giysiler. Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi. Sayı: 19. (s. 177-202). 2007