Mete Tunçay - Türkiye Cumhuriyetinde Tek-Parti Yönetiminin Kurulması

 

«Başlarında Sultan Halifeyle, büyük bir Müslüman canlanışı olacağına, ikinci bir İslâm yiğitliği çağının geleceğine ve Türklerin arslanlar gibi döğüştükleri, sade, aklı başında, dürüst insanlar oldukları eski iyi günlere dönüleceğine inanan bazı kişiler var. Hattâ bu gibi nitelikler hâlâ bol bol bulunmakta: ama hani önderleri nerede? Cariylel’ın büyük adamı, bir ulusu şecaat ve adalet yollarına çevirecek kahraman gelmedikçe, Türkiye’nin yeniden gelişeceğini hayal etmek, yararsız bir kuruntudan başka bir şey değildir.»

Stanley Lane-Poole, The Story of Turkey, (London, 1888), s. 257-58.

 

…şapka devrimine doğru atılan ilk adım, donanmada 1925 Mayısında Alman tipli keplerin benimsenmesi olmuştur (Toynbee, Survey 1925/1, s. 74). Bundan sonra. Cumhurbaşkanlığı Muhafız Birliği’nin ardından Kara Kuvvetleri vizyerlî kepi kabul etmiştir.

…

Başlangıçta, bir ara şapkanın ekonomik yönü üstünde de durulmuş, fakat hükümetçe bunun önemli olmadığı, önlemler alındığı ileri sürülerek halk yetiştirilmiştir. Sonradan doğan tepkilerin şiddetle bastırılması üzerine ise; hiç kimsede şapka giymenin pahalı olabileceğini söyleyecek hâl kalmamıştır; çünkü görülmüştür ki, artık sorun fes ya da şapkayı değil, onlardan birinin giyileceği kafayı yerinde tutabilmektir.

…giyim kuşam devrimleriyle ilgili olarak yapılabilecek iki önemli gözlem vardır. Birincisi, kadınların giyimi hakkında, —hiç kuşkusuz, büyük tepkiler yaratmamak amacıyla— peçe ve çarşafın yasaklanması gibi herhangi bir resmî karar alınmamış olması; İkincisi de, yasa yapılmadan önce bir hava yaratmak, hiç değilse aydınların giyim alışkanlıklarında fiilî değişiklikler meydana getirmek çabalarına girişilmiş bulunmasıdır (s. 150-151).

 

…rütbe, nişan, üniforma ve dinsel giysi konusunda getirilen sınırlamalar, 30 Kasım 1925 tarih ve 676 sayılı «Ceza Kanununun 131’inci Maddesini Muaddil Kanun»la yaptırıma bağlanmıştır. Şapkadan başka bir başlık giymenin «itiyat» haline gelmesi İse, Ceza Kanununun 526’ıncı maddesinin ancak 1939’daki tadilinde üç aya kadar hapis cezasıyla müeyyidelendîrilmiştir (s. 151).

 

Yurt dışındaki Halide Edip (Adıvar) Hanım da, «Şapka Kanunu»nun bu dönemde girişilen devrimlerin ilki ve en gözalıcısı olmakla birlikte, aynı zamanda en beyhude ve sathîsi olduğunu söylemekteydi. Ona göre, (devrimler arasında en ciddi muhalefeti yaratan) bu yasaya sokaktaki adamın karşıtlıği, yasayı yapanlardan gerçek te çok daha Batılıydı. («Dictatorship and Reforms in Turkey,» Yale Review, 1929, Güz sayısı, s. 30.) / s. 151

 

Şark İstiklâl Mahkemesi, daha Şeyh Sait davasının hükmünde, bu kuruluşların birer fitne ve fesat ocağı haline geldikleri, amaçlarından saparak siyasal dernek niteliği almakla «ruhsatsız cemiyet» durumuna düştükleri için, görev bölgesi dahilindeki bütün tekke ve zaviyeleri kapatma kararını almıştır (s. 151-152).

30 Kasım 1925 tarih ve 677 sayılı Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Şeddine ve Türbedarlıklarla Bir Takım Unvanların Men’ ve ilgasına Dair Kanun çıkarılarak, söz konusu kuruluşlar bütün ülke çapında yasaklanmıştır.

 

Şapkanın üstüne, bir de tarikatların yasaklanması ve tekkelerin kapatılması eklenince, ülkenin dört bir bucağında, bunları «dinin elden gitmesi» diye gören tepkiler yükselmiş ve «seyyar» Ankara istiklâl Mahkemesi yıldırım hızıyla oradan oraya koşup, «gericileri terörle sindirmeye çalışmıştır (s. 152).

 

(Cumhuriyet, 5 Mart 1926), Diyanet İşleri Riyaseti şapka ile namaz kılınabileceğini tebliğ etmiştir.

(Vakit, 6 Nisan 1926), gazeteye resmi de basılan “Münevver Bir Hocamız [Göztepe Camii İmamı Hacı Cemalettin Efendi] Türkçe Namaz Kıldırdı”

…bu girişim bir aya kalmadan Rıfat (Börekçi) Hocanın karşı çıkmasıyla durdurulmuştur. Nitekim, üçüncü haber şöyledir: «Türkçe namaz kılınabilir mi? Diyanet İşleri Reisinin beyanatı — Kılınamaz.» (Cumhuriyet, 3 Mayıs 1926) / s. 158

 

Görülüyor ki, bir takım ileri yoklamalar yapılsa da, çağdaşlaştırmacılar olsun, onlarla işbirliğine giren gelenekçiler olsun, toplumu zorlamada nereye kadar gidilebileceği hakkında kesin bir fikre sahiptirler (s. 159).

 

İstiklâl Mahkemelerinin adaletin gereklerine ve hukukun genel ilkelerine uygun olmasalar bile, hiç değilse bir yasaya dayanarak ve bir parlamento kararıyla kurulmuş olmaları bakımından, biçimce yasal oldukları savunulabilir (s. 170).

 

İstiklâl Mahkemelerinde avukat olup olmaması…

istiklâl Mehakimi Kanunu’nda buna engel bir hüküm bulunmamakla birlikte, görülen davalarda genellikle avukat tutulmasına izin verilmediği anlaşılmaktadır.

 

{Nutuk, II, s. 894-97)

«Biz, fevkalâde ittihaz olunan ve fakat kanunî olan tedbirleri, hiçbir vakit ve hiçbir suretle, kanunun fevkine çıkmak için vasıta olarak kullanmadık; bilâkis, memlekette sükûn ve asayiş tesisi İçin tatbik ettik; devletin hayat ve istikbalini temin için kullandık. Biz o tedbirleri, milletin medenî ve içtimai inkişafında istifadeli kıldık.»

«...milletimizin başında cehil, gaflet ve taassubun ve terakki ve temeddün düşmanlığının alâmet-i farikası gibi telâkki olunan fesi atarak onun yerine bütün medenî âlemce serpuş olarak kullanılan şapkayı giymek ve bu suretle, Türk milletinin medenî hayat-ı içtîmaiyeden, zihniyet itibarıyla da hiçbir farkı olmadığını göstermek bir lâzime idi. Bunu, Takrir-i Sükûn, Kanununun câri olduğu zamanda yaptık. Bu kanun câri olmasaydı, yine yapacaktık. Fakat bunda kanunun mer’iyetı de sühuletbahş oldu denirse, bu çok doğrudur.»

«...tekke ve zaviyelerle türbelerin şeddi ve alelumum tarikatlerle şeyhlik, dervişlik, müritlik, çelebilik, falcılık, büyücülük ve türbedarlık ve ilâh, gibi birtakım unvanların men ve İlgası da Takrir-i Sükûn Kanunu devrinde yapılmıştır. Bu husustaki icraat ve tatbikat, heyet-i içtimaiyemizin hurafeperest, iptidaî bir kavım olmadığım göstermek nokta-i nazarından ne kadar elzem idi, bu takdir olunur.» / s. 181-182

 

İsmet İnönü’nün 1 Kasım 1945’te TBMM’ni (VII. dönemin 3. yılı) Açık Konuşmasından:

«İlk devirler(in)de fesin yerine şapkanın giyilmesini ve devletin lâik bir cumhuriyet olmasını ve Latin harflerini, bütün bunları açık ve uzun tartışma ile kabul ettirmemizi bekleyemezdik. Bütün bu devrimler yine [de] bir diktatörlük rejiminin eseri olarak meydana gelmemiş, hepsi BMM’nin kanunlarıyla kurulmuş ve tepkileri BMM’nin denetleri ve hesap sorumları önünde yenilmiştir.» / s. 332

 

“Bir ulusun hali vakti ne kadar yerindeyse demokrasiyi yaşatma şansı o kadar yüksektir.”

S.M. Lipset,

 

1920’ler Türkiyesinin —deyim yerindeyse— çağdaş demokrasinin altyapısına sahip bulunmadığını belirtmeli…

…

 

Yurt Yayınları, Ankara, 1981

…