Bir Kimlik İşaretleyicisi Olarak Dil ve Trabzon Ağızlarında Arkaik Hususiyetler

Asiye Mevhibe Coşar - Bir Kimlik İşaretleyicisi Olarak Dil ve Trabzon Ağızlarında Arkaik Hususiyetler

...dilin temel belirleyicileri arasında tarihi, coğrafyası ve konuşucuları sayılabilir.

Dilin coğrafyası tarihî süreçte çoğu zaman sosyal sebeplerle değişir. Değişen coğrafya, dili başka dillerle etkileşime sokar. Böylece dilin iç ve dış yapısında değişiklikler olur. Dilin içyapısındaki değişiklikler ses, şekil ve söz dizimi alanında gerçekleşirken dış yapıda da söz varlığına bağlı gelişmeler gözlenir (s. 243).

Trabzon ağızları, coğrafi bakımdan nispeten kapalı bir alanda bulunmaları, uzun yıllar boyunca bölgenin dışarıdan, özellikle diğer bölgelerden göç almaması gibi sebeplerle değişim ve etkileşimlere kapalı, ancak eğitim imkânları ve merkezle yakın ilişkileri sebebiyle de ölçünlü dille sıkı iletişimdedir (s. 244).

Bölge, tarihsel süreçte çok sayıda farklı Türk boyunun üst üste tabakalaştığı bir etnolinguistik alt katmana da sahiptir.

Caferoğlu, Trabzon ağızlarında tamamıyla sabit ve düzenli bir hâlde görülen ses özelliklerinin bölgeyi Göktürk ve Uygur Türkçesine bağladığını söyler.

Trabzon ve yöresinin Türkleşme tarihinin 1071 Malazgirt Savaşı’nın çok öncesine dayandığına, bölge ağızlarında görülen Kıpçakça unsurların da bu fikri desteklediğine işaret eder.

Trabzon ağızlarında bazı ses ve şekil özellikleri

Kelime başındaki /g/lerin /k/, /d/lerin /t/, /b/lerin /p/ olması; düzlük yuvarlaklık uyumunun ihlali; /ng/ sesinin durumu; ön seste b- ünsüzünün korunması; ek fiilin devrik kullanımı; ikili fiil biçimleri... (s. 245)

Bazı Ses Özellikleri

Trabzon ağızlarının belirgin özelliklerinden biri, ilk hecede kapalı e [é] sesini korumasıdır: gél, vér, bél, bén, él

...kelime başındaki /g/lerin /k/, /d/lerin /t/ olması, “göl” yerine [köl] “gibi” yerine

“kibi”; “duymak” yerine [tuymak] “diş” yerine [tiş] kullanılması

bol - fiili Trabzon ağzında “İnşallah, olur ki” anlamında bolaki şeklinde kullanılmaktadır.

Eski Türkçede kaçan

eski Kıpçak Türkçesinde “haçan” şekline dönüşen kelime, Karadeniz dolayısıyla Trabzon ağızlarında ‘haçan’ şeklinde kullanılmaktadır (s. 246).

Türkçede ses uyumu önemli bir ayırt edici özelliktir.

Trabzon ağızlarının çoğunlukla yuvarlaklaşma tarafında olması söz konusu

uyuma aykırı örnekler ortaya çıkarmaktadır: “gelirim” yerine “gelırum”, “ettim” yerine “ettum”, “yapacağım” yerine “yapacaum”, “evim” yerine “evum” gibi.

Trabzon ağızlarının genelinde görülen, çoğu zaman anlatımı kuvvetlendirmek için de başvurulduğu düşünülen “ağlama ağla-, söyleme söyle-, kazma kazma-” gibi fiiller, Trabzon ağızlarında ayırtedici özelliklerdir (s. 248).

Trabzon ağızlarında ek fiil çoğunlukla ekleşmez ve yardımcı fiil olduğu hâlde daha dikkat çekici biçimde devrik kullanılır.

Ek fiilin [Kimsa gelmemiş idi orıya], [Haçan gelduk kimse yoğ idi] gibi korunduğu örnekler yanında [Kardeşim var idi, kardaşımlan dururdi o rahmetli adam] örneğinde olduğu gibi ekleştiği de görülür (s. 249).

Trabzon ağzı söz diziminde devrik cümle dikkat çeken, yaygın bir özelliktir.

Yardımcı unsur olan ek-fiilin bir asıl fiil gibi kullanıldığı görülür:

“Üç kardaş idi bular”

Ek fiilin kendisinden sonra gelen ismi, yüklem konumuna taşıdığı örnekler de

bulunmaktadır: “Burası da idur oda. (s. 250)”

---

Coşar, Asiye Mevhibe. (2015), Bir Kimlik İşaretleyicisi Olarak Dil ve Trabzon Ağızlarında Arkaik Hususiyetler, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, (s. 241-253)