Mehmet Bilgin - Doğu Karadeniz

Mehmet Bilgin - Doğu Karadeniz - Notlar

Trabzon’da veya çevresinde yaşamış halklar

a) Skythenter / İskitler

MÖ. 8 asırda Karadeniz'in kuzeyine Kimmerler (ya da Gemer/Kemer) hakimdi. MÖ. 8 asrın sonuna doğru Orta Asya’dan gelen İskitlerin baskısı ile bölgeden hareket eden Kimmerler, ilk önce Kafkaslara oradan da Doğu Anadolu’ya girmişlerdi.

b) Makronlar

Makron, Helen dilinde uzun başlı anlamındadır. Heredot bu halkın sünnet olduğundan bahseder.

Strabon Trabzon dağlarında yaşayan Sanni/Tzan/Canların eski çağlarda Makron diye anılan halk olduğunu kaydeder.

c) Kolkhlar

…ürettikleri kendir bitkisinden elde ettikleri keten kumaş ve bezler ilk çağın önemli tekstilcilerindendir.

Heredot, Kokhislilerin sünnet olduklarını belirterek, yaşayışları ve dillerindeki benzerliklerden dolayı Mısır kökenli olduklarını söyler.

d) Driller

Drillerin ülkesi bugünkü Dorila/Torul bölgesidir.

e) Mossynoikler

Mossyn denilen ağaçtan yapılmış ev ve kulübelerde oturdukları için Mossynoikler olarak adlandırılan halk Giresun/Kirazlık’ın batısındaki topraklarda yaşıyordu.

Ksenophon’un verdiği bilgilere göre bu halk doğu ve batı olarak ikiye bölünmüş ve birbirleriyle düşmandırlar.

f) Khalybler

Erzurum’un Kuzeybatısındaki dağlık bölgede yaşıyorlardı…

Urartuların tanrısı Haldi/Khaldi…

Bugün bile Trabzon ve çevresindekiler, Gümüşhane ve Bayburt illerinde oturanları halt (Khalt) diye adlandırır.

Helen dilinde Halybos karbonlu demir/çelik demektir.

(Araştırmacılar) Khaliblerin madencilikteki üstünlüklerinden dolayı Homeros’un destanlarındaki Halizonlar olduğu konusunda hemfikirdirler.

g) Tibarenler

(Bugünkü Piraziz’den Perşembe ilçesine kadar uzanan topraklarda yaşamışlar.)

h) Trapezus, Kerasus ve Kotyora Helenleri

Trabzon’un doğusunda yaşamış halklar

a) Moskhiler

Ksenophon bunlardan hiç söz etmez.

Şensettin Günaltay Moskhilerin Asur tabletlerinde kayıtlı Muşkiler olduğunu belirtir (s. 44).

b) Heptakomentler

Heptakomentler adı Yediköylüler anlamındadır.

Heptakometler adı bize Yediköyleri ve bugün Rize’ye bağlı İkizde ilçesini işaret ettiğine göre bu birliklerin bölgeden geçiş yolu bugün Rize - Erzurum karayolunun geçtiği Ovit Dağı Geçiti olmalı.

Yörede yaptığımız gezilerde “Ovit” kelimesinin bölgede “Arı” anlamına geldiğini ve eski çağlarda bu bölgede kaya ve ağaç kovuklarında çok sayıda yabani arı petekleri olduğu için dağa Arı Dağı anlamında Ovit Dağı dendiğini tespit ettik (s. 46).

…

Şark Meselesinde Osmanlıların tesis ettiği istikrar ve hoşgörü içinde ömürleri uzamış, etnik kimliklerini, kültürlerini yaşama ve geliştirme fırsatını yakalamış olan gruplar, kendilerine bu fırsatı sağlamış olan Osmanlıyı yıkmak için kullanmıştır. Bu etnik gruplar sadece Osmanlıya karşı değil birbirine karşı da kışkırtılarak düşmanlık tohumları ekilmiş, kanla sulanmış ve yeşertilmiştir (s. 10).

Bölge tarihi ile ilgili en büyük çarpıtma bölge tarihînin Yunanlı kolonicilerle başlatılmasıdır. Bu yapılırken özellikle Yunanlıların koloni kurmalarından önce veya sonra bölgede yaşayan halklar ya yok farz edilmiş ya da barbar, yaban, ilkel diye nitelenerek önemsiz olduktan kabul ettirilmek istenmiştir.

Skylax’ın verdiği bilgilere göre Rize çevresinde ve özellikle batısında yer alan topraklarda Bechireler yaşamaktaydı. Çayeli bölgesinden doğuya, Pazar bölgesi ve Furtuna Deresi’ne kadar olan bölgede Ekekheirieler, Ardeşen, Arhavi, Hopa bölgesinde Byzerler ve Byzerlerin doğusunda, Batum bölgesinde de Kolkhklar oturmaktaydı.

Bechire bölgesinde Bechire Limanı ve Bechire Şehri (Rize) vardı. Ekekheirielerein bölgesinde ise Pazar bölgesinde Odeinus şehri ve Pordanis (Furtuna Deresi) ağzında Limne şehri vardı. Odeinus’a adını veren Odena halkı Kafkas menşeli idi (s. 43).

…Gürcü kralı David ölünce yerine geçen Dimitri, Kıpçakları/Kumanları iktidardan uzaklaştırdı. Kumanları Ardahan, Göle, Oltu, Tortum, Şavşat, Ardanuç, Yusufeli bölgelerine yerleştirdi (12. yüzyılın ilk yarısı).

Bölgede yaygın olarak bulunan bir başka Kuman oymağı da Sarallardır. Diğer Kuman boylan gibi Sarallar da bölgede Artvin, Rize ve Trabzon illerinde yaygın olarak yerleşmişlerdir. Bugün Of ilçe merkezi ile Solaklı Deresi vadisinde ve Sürmene’de bu adı taşıyan birçok aile yaşamaktadır. Bu ailelerden bazıları dedelerinin “Sarı Ali” adlı birisi olduğu için Saral adını aldıklarını zannederek Cumhuriyetten sonra soyadı olarak Sarıalioğlu soyadını almışlardır. Oysa kelimenin aslı Sarı+el+il’dir. Saralların genelde sarışın oldukları bir gerçek ama bu ailede birkaç kuşak öncesinde Sarı Ali lakaplı birisi yaşamış olsa da ailenin adının buradan gelmediği muhakkaktır. Tıpkı bir Akkoyunlu boyu olan Çakırlı boyunun adını taşıyanların günümüzden birkaç kuşak önce yaşamış Çakıroğlu Çakırağa ismini taşıyan kişinin oğulları olmadığı gibi Sarallar da birkaç kuşak önce yaşamış San Ali’nin oğulları değil, Saral boyuna mensup kişilerdi. Aynı şeyleri bir diğer Akkoyunlu boyu olan Ustali / Ustacalular için de söyleyebiliriz. Onlar da bugün bazılarının zannettikleri gibi Usta Ali’nin soyundan gelenler değildir. Ustali (Anadolu’da Ustacalı) adlı bu boyun mensubudurlar. İran’da, Doğu Anadolu Bölgesinde ve Doğu Karadeniz’in Rize, Trabzon ve Giresun illerinde yaygın olarak yaşadıklarını bildiğimiz bu boyların mensuplarını bir kişinin torunları olarak düşünmek çok yanlıştır. Bu boyların bugün çok geniş bu coğrafyaya yayılışı, tarihi bir süreç içinde gerçekleşmiştir. Bilim tespitlerimize göre Ardeşen/lşıklı Ortaalan Köyü halkının tamamı Saral’dır (s. 96-97).

(Bölgede Akkoyunlu bakiyeleri)

Purnaklılar Rize, Çamlıhemşin, Araklı ve Sürmene’de Çakırlılar / Çakıroğulları yaygın olarak tüm bölgeye ve yoğun olarak Of, Sürmene ve Araklı’da, Beharlular / Baharoğulları Sürmene’de; Bayramoğulları Araklı, Arsın, Sürmene, Of ve Çaykara’da; Ahmetli / Ahmetoğulları (bir kısmı Öztürk soyadı taşıyor) Sürmene’de; Çapanlı Araklı’da; Şamlı / Şamlıoğulları Sürmene-Köprübaşı’nda (Köprübaşı merkezini oluşturan Güneşara köylerini kuran ve çevre köylerde yaygın olarak yaşayan bazı ailelerin köktarihlerini anlatan elyazması metinlerde bu ailelerin Benuşamlı / Şamlıoğlu olduğu açıkça kaydedilmiştir); Solaklı ve İkizdere vadisindeki köylerde Hacılı / Hacıoğulları bugün de bu soyadı altında yaygın olarak bölgede, Hacıhamzalı / Hacıhamzaoğulları Sürmene ve Araklı’da; Hamzalu ve İnallular Giresun’da; Emiroğullan Maçka’da; Bazioğulları ve Mirdasoğulları Araklı’da; Kaçarlar Rize’de; Mamaşlılar Giresun’da yaygın olarak yaşamaktadırlar. Akkoyunlu bakiyesi olarak Trabzon bölgesine sığınanlardan bir bölüğü de Mirzalulardır. Mirza, Emirza, Mirzallu, Mirzaloğlu, Emirali / Emral vb. gibi ad taşıyan aileler bu bölüğe mensuptur. Ustaliler ise Rize Güneysu, İslahiye, Pazarköy, Pazar ilçesi, Trabzon, Sürmene ve Giresun’da yaygındırlar (s. 115).

…Turgut Günay (bölge ağızlarında) tonsuz ünlülerin korunması ve tonlu ünsüzlerin tonsuzlaşmasını (diken / tiçen, doku / toku, gizli / kizli) bölgede eski bir Kıpçak yerleşmesinin düşünülmesine mahal veren bir husus olarak nitelerken “c, ç, ge, k ünsüzlerinin sızıcılaşması (git / cit, kimse / çimse, peki / peçi) hadisesinin de Rize ili ağızlarını Akkoyunlu yerleşme alanlarına tekabül eden bazı ağızlardan biri haline getirdiğini” belirtmektedir (s. 116-117).

----

Serander Yayınları, 2000, Trabzon