Ahmet Kavas – Geçmişten Günümüze Afrika

Ahmet Kavas – Geçmişten Günümüze Afrika

Afrikalılar sadece Nelson Mandela’yı tanıyarak büyümüyorlar.

Mali Sultanı Kankan Musa’nın ismi bu kıtanın unutulmayanları arasında geçmektedir.

Bizi Afrika’ya bağlayan hususların başında bin yıldan fazla bir süredir Türklerin Afrika’da varolma mücadelesi gelir.

Arap asıllı Müslümanlar dini konularda kendilerine rehberlik edenlere şeyh derken Berberiler ve (…) Batı Afrikalı Müslüman toplumlar ise manevi önderlerine murabıt kelimesiyle aynı manaya gelen “marabu” demektedirler.

Malili Hamahullah isimli marabu Fransızlar tarafından üzerinde en fazla baskı kurulan kişi oldu.

Rabih b. Fazlahllah

Sudan asıllı Zübeyr Rahme’in yanında yetişen Rabih, İngilizlerin 1882 yılında ülkelerini işgale başlamaları üzerine, emrindeki binlerce askerle (…)  Çad Gölü bölgesine ilerledi.

Avrupalıların (…) bölgeyi istilasını en az yirmi sene geciktirdi.

Afrikalı Sultan Kanku Musa

Mandeng dilinde “mense” kelimesi “sultan” manasına gelir.

Kanku kelimesi ise annesinin adı olup kendi adından önce söylendiğinde “Kanku’nun oğlu Musa” anlamına gelir.

1307 yılında Mali sultanı oldu.

Payitaht merkezi Niani şehri idi.

Maliki mezhebindendi.

…meşhur olmasını sağlayan husus (…) 1324-1325 yıllarında gerçekleştirdiği Hac seferidir.

Hac yolculuğunu en önemli kılan meseleler (…) Hicaz’da sadaka olarak dağıtmak üzere beraberinde götürdüğü altınlarıydı. (s. 3)

Kanku Musa’nın dağıttığı altınlar dilden dile dolaştı ve 14 yüzyılda İspanyol denizciler Batı Afrika haritalarında Kanku Musa’nın yaşadığı coğrafyayı altın diyarı olarak betimlediler. İspanyol ve Portekizli denizcilerin Afrika’ya olan ilgisi bu tarihlerden sonradır.

Kuloğulları

Anadolu’dan Afrika Türkiye’sine dönüşü olmayan maceralar için asırlar boyunca yiğitler akın ettiler.

Zor kullanmadan ve tamamen kendi rızalarıyla kaydolan yiğitler gemilere doldurularak ocak merkezlerine götürülüyorlardı.

Birçoğu Akdeniz’e açılarak Avrupa gemilerinden güven içinde dolaşmaları karşılığında haraç alıyor, vermeyi reddeden denizcilerin kendileri dahil bütün mallarına el koyuyorlardı. Onlar için terlemeden mal kazanma tabiri de bu gelenekten kaynaklanıyordu. (s. 9)

Genelde Endülüs’ten bu eyalet merkezlerine göçmelerine yardım ettikleri Müslümanların kızlarıyla evlenmeyi tercih ediyorlardı.

Türk asıllı hanımlarla veya cariyelerle evliliklerinden doğan çocuklar sıradan Türk muamelesine tabi tutuluyordu. Ama Arap, Berberi ve Endülüslü Müslüman kadınlarla olan evliliklerinden doğan çocuklara “Kuloğlu” denilip farklı muamele de bulunuluyordu.

Osmanlı idaresi boyunca “ahali-i sadıka” olarak tanındılar. Hizmetleri karşılığında yerli ahalinin ödedikleri vergilerden muaf tutuldular. (s. 10)

Medhiye Şehri

Tunus’un doğu sahilinde bir kol gibi uzanan liman şehridir Medhiye.

Şehri, 909 yılında Ubeydullah el-Mehdi ele geçirdi.

Şehir bu tarihten sonra Şiiler için güvenli bir sığınak oldu.

1539 yılında Hafsî sultanı Mevlay Hasan’ı Barbaros Hayrettin Paşa’ya karşı koruduğunu iddia eden Şarlken bu sultanla bir antlaşma yaparak Medhiye dahil birçok yeri ele geçirdi.

Turgut Reis şehri alıp kendine karargâh edindi.

Şarlken, Andre Dorya komutasındaki 40 bin kişilik donanmayı buraya sevk etti. (s. 17)

Düşman, Medhiye’yi aldı. Hızır Reis, esir edildi.

Kanuni, derhal sefer hazırlığına girişti.

Önce Trablusgarp’a yöneldi. Burayı aldıktan sonra Korsika’da Cenevizlilere karşı savaştı.

Trablusgarp’ı kaybeden İspanyollar, Medhiye’de fazla kalamayacaklarını anlayıp şehri çevreleyen surların altına lağım döşediler. Tarihi surları yerle bir,  Medhiye’yi ise onarılmayacak şekilde tahrip ettiler.

1881’de şehir, Fransız işgaline maruz kaldı.

Mombasa

1331 yılında Makdişu’dan Kilve’ye kadar bütün şehirleri dolaşan seyyah İbn Batuta (…) buralara ilk defa Biladüssevahil demişti: Yeni Sahiller Ülkesi, (s. 23)

Svahili adı İbn Batuta’nın kullandığı Sevahil kelimesinden gelmektedir.

1497 yılında Vasco da Gama’nın Afrika sahillerini gezip Hindistan’a kadar gitmesi (…) İslam dünyası için tam bir kâbusa dönüştü.

Portekiz donanması aynı güzergâhı kullanmak üzere 1500 yılında denize açıldı. Uğradıkları her ada şehrini vergiye bağladılar.

1505 yılında daha kuvvetli bir donanmayla bölgeye açılan işgal ordusu önlerine çıkan en ufak bir engeli yakarak yıkarak aşıyordu. (s. 24)

Müslümanların ticarete dayalı hayatları söndü.

Mombasa, Doğu Afrika’nın en büyük limanıdır.

Mombasa ilk defa Müslümanlar tarafından yerleşime açıldı. (s. 25)

Portekizliler Mombasa’da Fort Jesus isimli kaleyi inşa ettiler (1596).

Berberiler

Kendi lisanlarında “hür insanlar” manasına gelen “İmazığın” kelimesiyle ifade ettikleri milli adlarından ziyade “barbar topluluklar” manasına da gelen “Berberi” adıyla tanındılar. (s. 33)

Berberiler Zenate ve Senhace olmak üzere iki ana kola ayrılırlar.

Madagaskar

Madagaskar yerlilerine ve konuştukları lisana Malgaş denmektedir. Müslümanların buraya ayak basmalarıyla birlikte uzun asırlar Büyük Komor (Kamer) adası olarak bilinen bu ada Avrupalıların işgalinden sonra San Lorenzo adını aldı.

1825’te kurulan Hova krallığı onlardan da şiddetli davranarak Müslümanlara baskı uyguladı.

Fransa 1885’te adayı tamamen işgal etti.

Ada, 1960’ta bağımsızlığına kavuştu.

Moritus

Moritus’ta yaşayan Müslümanların 93 Harbi’nde Osmanlı Devletine gönderdiği yardımlardan söz ediliyor.

Hollandalılar 1568’te buraya Mauritius adını verdiler.

Adanın hayvan ve bitki örtüsünü bozan Hollandalılar burada şeker kamışı üretmek istediler.

1700’li yılların başında adayı terk ettiler.

Fransızlar 1715’te derhal buraya geldiler. (s. 49)

Yaklaşık 100 yıl sonra bölge, İngilizlerin kontrolüne geçer.

İngilizlerle birlikte adaya Hindistan’dan köleler getirildi.

Müslümanlar 1853’te Cuma Camii’ni ibadete açtılar.

Kara Fatih

Hidiv İsmail Paşa zamanında Osmanlı Devleti adına Mısır’ın sınırları güneyde Etiyopya, güney batıda ise Kongo sınırlarına kadar dayandı.

Abbas Zübeyir Rahmet Mansur Paşa (1830-1913) Sudan’ın kuzeyinde doğdu ve burada yetişti.

1856 yılında Sudan’ın henüz Mısır tarafından ele geçirilemeyen bölgelerinden güneydeki Bahrü’l-Gazel’e inerek burada kendine ait bir idare kurdu.

Mısırlılar Zübeyir Paşa ile mücadele etmektense onu bu bölgede hidiv naibi ilan ederek kendisine paşalık unvanı verdiler. (s. 57)

1882’de İngilizler Mısır ve hemen ardından da Sudan’ı işgale teşebbüs etti.

Muhammed Ahmed, İngilizleri Sudan’a girdiklerine pişman etti. (s. 58)

Rabih, Muhammed Ahmed’e tabi olup İngilizlerle mücadele etti.

Ordusunu alarak kıtanın iç bölgelerine yürüdü.

1896 yılında Rabih Bornu’da yeni bir hanedan kurdu.

Rabih’e karşı başlattıkları ilk savaşlarda Fransızlar yenilerek çekilmek zorunda kaldılar.

Fransızlar Afrika kıtasındaki bütün güçlerini toplayarak Rabih’e saldırdılar.

Rabih, 22 Nisan 1900’de, Kussri meydan savaşında yenildi. (s. 62)

Mehmet Emin Paşa

18. yüzyılın başından itibaren

Afrika’daki eyaletler yarı bağımsız devlet gibi hareket etmeye başlayınca, Osmanlı Devletinin bölgedeki kontrolü ve otoritesi zayıfladı.

Bunun da neticesi olarak Avrupalı devletler bölgede çok rahat tasarruf imkânı elde ettiler.

Hartum’un temelleri Kavalalı Mehmet Ali Paşa zamanında atıldı.

1882 yılına kadar devam eden idari döneme Türkiye adı verildi. (s. 67)

Asıl adı Eduard Carl Oscar Teodor Schnitzer olan (Doktor Schnitzer) Emin Bey, Prusya asıllıdır.

Aslen Yahudi’dir.

1863’te Osmanlı’nın Viyana sefaretine müracaat edip, doktorluk yapmak istediğini belirtti. Talebi kabul edilince Osmanlı’nın emrinde Arnavutluk’ta göreve başladı.

Özel doktor ve tercüman olarak hizmet verdiği İsmail Hakkı Paşa ile birlikte Erzurum’a gitti. Bu ikili Trabzon’da da birliktedirler. Trabzon’da muayenehane açıp Hayrullah Hekim olarak tanındı. İsmail Hakkı Paşa, Yanya’ya tayin edilince onunla birlikte Rumeli’nin yolunu tuttu. Valinin ölmesi üzerine İstanbul, Almanya ve Mısır’da kısa süreler geçiren Doktor Schnitzer, 1875’de Hartum’da muayenehane açtı. Kendini Türk olarak tanıttı.

Sudan valisinin (Gordon Paşa) desteği ve yardımlarıyla 1876’da Ekvator Afrika’sının ilk hastanesini kurdu.

Gordon Paşa’nın siyasi memuru sıfatıyla Uganda’ya gitti.

Gordon Paşa 1876’da Mısır Sudan’ı genel valisi oldu. 1878’de Doktor Schnitzer, Mehmet Emin Paşa adıyla Hartum ve çevresinin valisi olarak görevlendirildi.

İngilizlerin Mısır’ı işgalinden sonra Mehmet Emin Paşa’nın Mısır’la olan ilişkileri kopmaya başladı. Servetini fildişi olarak stoklamaya başladı.

1889’da Almanlarla temas kurarak onlar için çalışmaya başladı. 26 Nisan 1890’da yanında 100 askerle birlikte Tabora’ya Alman bayrağını dikti. Ardından doğu Kongo tarafına yöneldi.

1892’de Kisangani’dü öldürüldü.

Kongo

Hamid b. Muhammed b. Cuma el-Mürcibî

Başkenti Kinşasa olan ülkeyi kurdu.

Afrika’nın bu bölgesi 19 yüzyılın başlarında Avrupalıların uzak durduğu bir yerdi. El-Mürcibî, yanında ateşli silahlarla bölgeye girdiğinde silah sesleri ve top ateşinden korkan yerliler kendi dillerinde bu silah seslerini “Tippu Tip” şeklinde telaffuz ettiler ve bu el-Mürcibî’yi de bu isimle anmaya başladılar.

Fizan

Abdülkadir Cami Bey 1877’de İstanbul’da doğdu.

1918 yılına kadar Fizan mebusu olarak kaldı.

Redd-i İlhak Cemiyeti’nin kurucuları arasında yer aldı.

Birinci Meclis’te Aydın milletvekili olarak bulundu.

Kurulan ilk hükümette dahiliye vekili oldu. (s. 90)

1945 yılında Tan gazetesinin başyazarlarındandır.

4 Aralık 1945’te CHP ve başbakan Saraçoğlu’nun emriyle Tan gazetesinin matbaası yıktırıldı. (s. 101)

Kitap ilerleyen bölümlerinde, Fransızların sömürdüğü topraklarda Müslümanların yaşadıklarından, Kongo ve Liberya’nın son yüzyıl ki tarihinden, Haiti’den ve son olarak İdi Amin’den söz ediyor.

Kitabevi Yayınları

Şubat 2005