Ali
Uzun - Samsun İlinin Başlıca Coğrafya Özellikleri
Samsun ili Karadeniz Bölgesi’nin Orta
Karadeniz Bölümünde yaklaşık 40051’N - 41044’N
enlemleriyle 34054’E - 37°10'E boylamları arasında yer alır.
Samsun ilindeki en eski kayaç grubunu Birinci
zaman (Paleozoik) arazileri oluşturur. Çoğunlukla başkalaşmış kayaçlardan
oluşan bu birim nispeten dar parçalar halinde ve özellikle Kızılırmak vadisi
boyunca yayılış gösterir (s. 318).
Samsun ilinde yayılış gösteren en genç
oluşumlar Dördüncü zamana (Kuvaterner) aittir. Çoğunlukla pekişmemiş
alüvyonlardan oluşan bu birim kıyıdaki dehalarla güneydeki depresyonların
tabanında ve ayrıca dar şeritler halinde akarsu vadileri boyunca yayılış
göstermektedir (s. 318).
Güneydeki Depresyon Alanları: Kuzey
Anadolu Fay Hattına (KAF ) bağlı olarak, çökme ile meydana gelmiş olan
Vezirköprü, Havza ve Lâdik depresyonları, Samsun ilinin güney kesiminde yer
alır. Depresyon tabanları genelde ova görünümünde olup, yüksek tarımsal
potansiyellere sahiptir. Diğer coğrafi çevre
özelliklerinin de insan yaşamasına uygun olması, bu depresyonların hızla
nüfuslanmasına ve önemli yerleşmelerin kurulup gelişmesine imkân vermiştir.
Nitekim Vezirköprü, Havza ve Lâdik gibi ilçe merkezleri yanında, çok sayıda köy
ve kasaba bu çöküntü ovalarında ya da yakın çevresinde kurulmuştur.
Dağlık Alanlar: Samsun ili sınırları içindeki
dağlar iki sıra halinde uzanırlar. Bunlardan birincisi, güneydeki depresyonlar
ile kıyı arasında uzanan dağlık kuşaktır. Bu dağlara eski “Canik Sancağı”na ya
da üzerlerindeki “Canik” yerleşmelerine (bir kırsal yerleşme tipi) atfen Canik dağları
da denilmektedir. Kıyı dağları, Üçüncü zamanın ikinci yarısından itibaren, bir
taraftan yükselirken, öbür taraftan da akarsularla aşındırılmış ve bugünkü
görüntü ortaya çıkmıştır. Genelde yükseklikleri fazla olmayıp, 1000 - 1500
m’ler arasında zirvelere sahiptir. İç bölgelerle kıyı kesimini birbirine
bağlayan ulaşım eksenleri bu dağların üzerinden geçer. En
önemli geçitlerden biri Samsun - Ankara karayolunun geçtiği Karadağ geçididir.
Samsun yöresinin ikinci dağlık sırasını,
Vezirköprü, Havza ve Lâdik depresyonlarını güneyden çevreleyen dağlar
oluşturur. Birinci sıradaki dağlardan daha yüksek doruklara sahip olan bu kuşak
üzerinde Orta Karadeniz Bölümü’nün en yüksek zirveleri
yer alır. Nitekim 2000 m’yi aşan yüksekliği ile Akdağ (2058 m) bu
çevrenin en yüksek zirvesini, Kunduz dağı (1783 m) ise ikinci en yüksek noktasını
oluşturur.
İklim
Samsun yazları sıcak,
kışları ılık geçen ve her mevsim yağış alan Karadeniz ikliminin
etkisinde bulunur. Bununla birlikte Samsun’un iklimi, başta toplam yağışlardaki
azlık olmak üzere, bazı iklim elemanlarındaki değişmeler nedeniyle doğu ve batı
Karadeniz bölümlerinden ayrılır. Örneğin Samsun’da (Orta Karadeniz Bölümü)
yıllık toplam yağış miktarı 721,4 mm iken, Zonguldak 1232 mm (Batı Karadeniz
Bölümü), Rize’de (Doğu Karadeniz Bölümü) ise 2332,2 mm’dir. Gerek yağış azlığı
ve gerdekse artan sıcaklık ve buharlaşma değerleri, Samsun’da yaz aylarının
kurak geçmesine sebep olur.
Öte yandan, kıyıdan iç kesimlere doğru
gidildikçe ortalama sıcaklıklar düşmekte, nispi nem ve toplam yağış miktarları
yükselmektedir. Ancak, kıyı dağları aşılıp, güneydeki çöküntü alanlarına geçildiğinde,
yeniden yağış miktarlarında bir azalma dikkati çekmektedir. Bu depresyonlarda
denizin etkisi azalmakta, yazlar (kıyıya oranla) biraz daha sıcak ve kurak,
kışlar ise belirgin şekilde soğuk geçmektedir (s. 322).
Hidrografik Özellikler
Samsun (…) hidrografik potansiyeli yüksek bir
ildir.
Karadeniz'in önemli balıkçılık alanları
arasında yer almakta…
Göller: Samsun ili, göl varlığı bakımından
zengin sayılır. Nitekim il ve ülke sınırları içinde yer alan doğal ve suni
göller (Baraj gölleri), tatlı su kaynakları bakımından oldukça önemli bir
potansiyel oluşturur.
İldeki baraj gölleri arasında, Yeşilırmak
üzerindeki Hasan Uğurlu ve Suat Uğurlu, Kızılırmak üzerindeki Altınkaya ve
Derbent barajları ile Abdal deresi üzerindeki Çakmak barajı öncelikle
sayılabilir (s. 323).
…delta kıyılarındaki lagün gölleri
geniş alan kaplar…
Bu sebeple, bilhassa Kızılırmak
deltasındaki göllere, genel bir ad olmak üzere, “Bafra Balık Gölleri”
denilmektedir.
Bu kesimde Uzungöl, Gıcı gölü, Acıgöl, Çernek
gölü, Çıman gölü ve Mülk gölü gibi başka göller de vardır.
Bafra Balık Gölleri ve yakın
çevresi çok sayıda yerli ve göçmen kuşun barındığı bir kuş cennetidir.
Yeşilırmak deltası göllerinin en büyüğü
Simenlik gölüdür.
Balıkçılık ve hasırcılık göle bağlı ekonomik
faaliyetlerin başında yer alır (s. 324).
"Geleneksel Lâdik Yayla Şenlikleri
çerçevesinde, gölde yelken yarışları yapılmakladır.
Akarsular
Kızılırmak ve Yeşilırmak
Karadeniz dağlarının Kuzey yamaçlarından
kaynağını alan ve birbirine yakın mesafelerden denize dökülen çok sayıda kısa
boylu akarsu vardır.
Kürtün Çayı, Mert Irmağı, Terme Çayı,
Abdal Deresi ve Engiz Çayı…
Toprak Özellikleri
Samsun ili topraklarının yaklaşık
yarısı (393.830 ha) tarıma elverişlidir. Ancak, tarıma uygun toprakların önemli
bir kısmı (67.137 ha) tarım dışı amaçlarla kullanılmaktadır. Tarıma uygun
olmayan araziler ise büyük kısmıyla (162.516) ha) tarıma açılmıştır (s. 325).
Doğal Bitki Örtüsü
Samsun yöresi, tarih öncesi
dönemlerden beri yerleşmeye açıktır. Bu sebeple, bitki örtüsü büyük kısmıyla
doğal görüntüsünü kaybetmiş…
Bafra balık gölleri çevresindeki su basar
ormanlar ile Yeşilırmak deltasının kuzeybatısındaki Hacıosman korusunda doğal
bitki örtüsü büyük kısmıyla korunmuştur…
…söğüt (Salix sp), ılgın (Tamarix sp) ve
hayıt (Vitex sp.) gibi türler dikkati çeker (s. 326)…
Kıyı bölgesinde (…) Karadeniz kıyılarına özgü
bir maki vejetasyonu dikkat çeker.
…bu seviyelerde akçaağaç (Acer sp.) dişbudak
{Frcvdnus sp.) akasya ( Acacia sp), doğu çınarı (Platanus orientalis) ve
kızılçam (Pinus brulia) gibi farklı ağaç türlerine yaygınlıkla rastlanır.
300-350 m’lerden itibaren 1000-1200 m’lere
kadar ise gürgen (Carpinus sp.), meşe (Quercus sp.), kavak (Populus sp) ve
kayın (Fagus orientalis) gibi genellikle geniş yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlar
yayılış gösterir. Ancak bu ormanlara 600-700 m’lere kadar yer yer karaçamlar da
iştirak eder. Daha yükseklere doğru geniş yapraklı ormanlar yerlerini iğne yapraklılara
bırakır.
Özellikle köknar (Abies nordmanniana ssp. bornmullerina)
ve sarıçamlardan (Pinus silvestris) oluşan bu ormanların en güzel örneklerine
Vezirköprü batısındaki Kunduz dağı çevresinde rastlanır.
…bu ormanlarda, geyik üretimi de
yapılmaktadır.
Samsun ili için de toprak erozyonu ciddi bir
sorundur (s. 327).
Yerleşim Tarihi
Samsun yöresinde ilk yerleşmelerin kuruluşu, Geç
Kalkolitik’e kadar geri götürülebilmektedir…
(Samsun’daki en eski yerleşmenin) MÖ. 3500 yıllarında
Gaskarlar tarafından kurulduğu belirtilmektedir.
Vadala (1944) Amisos isminin halis yerli ve
Asyalı, Amisos’u kuranların da Asyalılar ve muhtemelen Karyalılar olduğunu,
asla Miletli ya da Phoceeli (Foça) Yunanlılar olmadığını söylemektedir.
Sümer Atasoy, Amisos’un kuruluşunu dört
evreye ayırmaktadır: Birinci evrede (MÖ. 6. yüzyılın başı) Sinope’den (bugünkü
Sinop) gelen Miletli bir grup (s. 329) Amisos’u zapt etmiştir. İkinci evrede
(MÖ. 6. yüzyılın ilk yarısı) Kapadokyalılar gelip Amisos’a yerleşmiştir. Üçüncü
evrede (MÖ. 6. yüzyılın ortası) Amisos'un Kapadokyalı lideri Phokialıların
(Koça) Amisos’a yerleşmesine izin vererek şehrin genişlemesine sebep olmuştur.
Dördüncü evrede (MÖ. 437) ise, Athenokles liderliğinde Sinope’den gelen bir
grup Amisos’a yerleşerek şehrin adını “Peiraieos” olarak değiştirmiştir.
Bugünkü Samsun, 12. Yüzyılın sonlarına doğru
(II. Kılıç Arslan zamanı, 1155-1192) Selçuklu Türkleri tarafından, Amisos’un
duvarlarına, “bir sapan atımı” ya da “bir yarım ok menzili” mesafede
kurulmuştur.
İç bölgelerden gelen mallar burada toplanıyor
ve buradan Karadeniz ve Akdeniz limanlarına sevk ediliyordu. Ancak, Samsun’un
Selçuklu Türkleri Rumlar kadar tacir değil, harpçı idiler. Bu nedenle menfaatleri
müşterek idi (s. 330).
Cumhuriyet döneminde yapılan ilk nüfus
sayımında Samsun ili nüfusu 260.868 kişi…
…kırsal kesimdeki köy ve kasabalarda ahşap ve
kesme taştan yapılmış geleneksel meskenler az kalmış ta olsalar, dikkati
çekmeye devam etmekledirler (s. 330).
tarımsal ürünler
…tahıllar, sebzeler ve endüstri bitkileri.
Tahıllardan buğday, mısır, pirinç; sebzelerden lahana, ıspanak, pırasa ve
marul; endüstri bitkilerinden ise tütün ve şeker pancarı ekiliş alanları ve
üretimleri fazla olan ürünler arasında yer alır (s. 334)
İlde büyükbaş hayvancılık, küçükbaş
hayvancılıktan daha önemlidir Büyükbaş hayvanlar arasında sığır ve manda;
küçükbaşlar arasında ise koyun ve keçi ön plandadır.
Sanayi
Tekkeköy’deki Karadeniz Bakır İşletmeleri,
Azot Sanayii, Çarşamba’daki şeker fabrikası, Samsun’daki yem sanayi, Vezirköprü
ve Bafra’daki kereste fabrikaları, yine Bafra’daki Bafay yağ sanayi,
Ondokuzmayıs’taki sigara ve Lâdik’teki çimento fabrikaları ildeki önemli sanayi
tesisleridir (s. 336).
Turizm
Yaz sezonunun kısa olması, ilde turizm
yatırımlarının sınırlı kalmasına sebep olmuş…
Karadeniz kıyıları boyunca, en geniş ve uzun
kumsalları Samsun ili kıyılarında bulunmaktadır.
Akdağ'da, geleneksel yayla şenlikleri
düzenlenmektedir.
Mağaralar
Kaplıcalar: Lâdik’teki Hamamayağı ile
Havza’daki kaplıcalar şifa bulmak için pek çok insan tarafından ziyaret
edilmektedir.
Göğceli Camii / 1205’te ahşap malzemeden
yapılmış
---
Uzun, Ali. (2007), “Samsun İlinin Başlıca Coğrafya Özellikleri,” Geçmişten Geleceğe Samsun, Ed. Cevdet Yılmaz, Cilt: 2, (s.
317-341), Samsun
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder