Rize İli Kırsal Ahşap Konut Yapılarının Mekân Kurgusu – Özet / Notlar

Ahmet Büyüksofuoğlu - Rize İli Kırsal Ahşap Konut Yapılarının Mekân Kurgusu – Notlar

Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, İstanbul, 2019

 

Bu çalışmada, Rize ili kırsal ahşap konut yapıların mekan kurgusu başlığı altında Rize ilindeki konutların konumları, yapı malzemeleri, yapı sistemleri ve elemanları, plan tipleri, mekan kurguları ele alınmaya çalışılmıştır.

 

…çalışmanın birinci bölümü giriş bölümü olup ikinci bölümde Anadolu geleneksel Türk evinin tanımı ve tarihsel gelişim süreci hakkında bilgilere yer verilmiştir. Üçüncü bölümde bölgelerin kırsal mimari yapıları plan tipleri ve mekan kurgusu açısından değerlendirilmiş, Dördüncü bölümde ise Rize ilinin tarihi, coğrafyası, ekonomisi ve sosyal yapısına değinilmiştir. Beşinci bölümde Rize geleneksel ahşap konut yapım sistemleri ve özellikleri konut ve çevresi, yöresel konuttaki plan tipleri, yapı malzemeleri, yapım teknikleri, yapı elemanları olarak ayrı ayrı incelenmiştir. Altıncı bölümde Rize bölgesinde belirlenen iki adet geleneksel kırsal ahşap yapı örneği seçilmiş ve bu yapıların mekan kurgularının analizi yapılmıştır.

 

1 Giriş

Türk evi kavramının göçebelik zamanına kadar uzandığı düşünülmektedir. Göçebelikte kullanılan çadırlara ev, iv, oyak, kerekü, gerge, çadır, çetir gibi farklı isimler verilmektedir.

 

Türk evi, Osmanlı Devletini sınırları içinde yer alan Rumeli ve Anadolu’da gelişim göstermiş bir konut türüdür.

 

Bu yaşam alanları, Anadolu coğrafyasında bulunan bölgelerin, iklim ve topografya yapısına göre farklılıklar gösterse de işleyiş, kullanım ve mekan kurgusu bakımından ortak özelliklere sahiptir.

 

2 Anadolu Geleneksel Türk Evinin Tanımı ve Tarihsel Gelişim Süreci

Türk evi, göçebe yaşamın esnekliği ile yerleşik düzenin mimari özelliklerinin birleşimidir.

 

Türk evi mekan kurgusu açısından incelendiğinde, çadır yaşantısıyla yerleşik düzende kullanılan Türk evi arasında temel ilkelerin benzerlik gösterdiği gözlemlenmektedir. Her oda tıpkı çadırda olduğu gibi oturma, dinlenme, yemek yeme, yatma ve yıkanma eylemlerini karşılayabilecek esnekliktedir.

 

İnsan topluluklarının, yeryüzü şekilleri, iklimi, bitki örtüsü ve canlı türleri bakımından zenginlik gösteren Anadolu coğrafyasında gözükmesi ilk Paleolitik döneme rastlar. Avcılık / toplayıcılık çağında yaşayan insanlarının başlıca barınakları, Karain, Beldibi ve Belbaşı gibi mağaralardır.

 

Güneydoğu Anadolu'da Çayönü'ndeki (Diyarbakır Elazığ arası) kazılarda çıkan ilk yerleşme yaklaşık 10.000 yıl öncesine dayanmaktadır. Bu yerleşmeler Anadolu evinin yerden biraz kaldırılmış, taş duvardan su basman oluşturulmuş, üstü kerpiç dolgulu ahşap çatkılı ya da üzeri sıvalı dal örgülü, kamışlardan örülmüş, duvarları killi çamur ile sıvanmış birbirine bitişik dikdörtgenlerden oluşan kulübe şeklindeki yapılardır.

 

Aşıklı Höyük 10.000 yıl öncesine tarihlenen ve devamı gibi olan 9000-8000 yıl öncesinin Çatalhöyük'ündeki mimarlık bitişik düzen kerpiç evlerden oluşan toplu yaşam alanları bir oda ve ona bitişik bir ambardan oluşan evler şeklindedir. Bunlar düz damlı ve damdaki bir delikten içeri girilen, deliğin altında ocak yeri bulunan, duvarları düz sıvalı, zeminden az yükseltilmiş oturma yerleri olan evlerdir.

 

Anadolu'da ilk merkezi devlet kuran Hititlerin kentleri, çoğu iki katlı, dikdörtgen planlı, avlulu, birkaç odadan oluşan, evlerin alt katlar ambar ve işlik, üst katlar oturma ve yatma olarak kullanılan, üstü balçık çatı ile örtülü, içinde ocak bulunan evler şeklindedir. Doğu Anadolu'da Urartular taş temelleri kayadan oymuş, üstüne kerpiçten evlerini avlulu, iki odalı şeklinde inşa etmişlerdir.

 

Batı Anadolu'da Frigyalılar megaron tipi evlerde, onlardan sonra gelen Lidyalılar, sazdan yapılmış ahşap damlı, taş duvarlı evlerde, Yunanistan'dan Ege kıyılarına gelen İyonlar ise megaron tipi evlerden türetilmiş konutlarda yaşamışlardır. Helenistik dönem, prestijli lüks konutların ortaya çıktığı dönemdir. Sütunlu revaklarla çevrili avlu çevresinde sıralanan mekanlar şeklindedir. Roma çağı boyunca da devam etmiş, halk için bitişik düzende çok katlı konutlar kullanılmıştır. Bizans döneminde, belli bir plan olmaksızın, köy yerleşimlerine benzer, toprak tabanlı, çatıları hasır kaplı basit evler çoğunluktayken, Akdeniz sahillerinde ise Antik çağ gelenekleri devam etmiştir.

 

3 Kırsal Mimaride Bölgelere Göre Plan Tipleri ve Mekan Kurgusu

Batı Anadolu Bölgesi: Akdeniz iklimi etkisiyle ahşap ve bağdadi yapıların yoğun olduğu, "taşlık" adı verilen girişlerin bahçeyle bütünleştiği görülür.

 

Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi: Karasal iklim nedeniyle sofalar küçülmüş, mahremiyet ön plana çıkmıştır; "Tandır Evleri" çok amaçlı mekanlar olarak kullanılır.

 

İç Anadolu Bölgesi: Kerpiç ana malzemedir; evler "Hayatlı" ve "Sofalı" (Karnıyarık tipi) olarak ikiye ayrılır.

 

Marmara ve Trakya Bölgesi: İstanbul, Bursa ve Edirne gibi şehirlerde Türk evinin en klasik ve estetik örnekleri (dış sofalı, hayatlı tipler) gelişmiştir.

 

Kuzey Anadolu Bölgesi: Bol yağış ve orman varlığı nedeniyle ahşap yığma ve karkas sistemler hakimdir.

 

4 Rize İli Tarihi, Coğrafyası, Ekonomi ve Sosyal Hayatı

Rize ili geçmişten günümüze / Tarım, hayvancılık, balıkçılık, arıcılık ve dokumacılık gibi birçok alanda faaliyet göstermektedir.

Rize’de en yaygın olarak yapılan tarım çaydır tarımıdır.

 

Mısırın öğütülmesi ile üretilen un ve yem bölge tarımı için önemli bir yere sahiptir. Bölgede çay tarımının dışında kivi, turunçgiller, fasulye, fındık, ceviz, likapa, armut üretimi de yapılmaktadır.

 

5 Rize İli Geleneksel Kırsal Ahşap Konut Yapım Sistemleri ve Özellikleri

Bölgede bulunana evler coğrafi yapı gereği genellikle vadi yamaçlarında dağınık şekilde, çok engebeli olmayan ve geçişe olanak sağlayan, su başları ve güneşlenme olanaklarının elverdiği düzlüklerde kurulmaktadır. Yerleşmelerin dağınık olmasındaki başlıca nedenler, yerli halkın neredeyse hepsinin çeşitli büyüklükte arazisinin bulunması ve evini bu arazi üzerinde kurmak istemesi, içme suyunun sık bulunabilirliği olmuştur.

 

Bölgedeki evler çoğu zaman aile içi olmak üzere gruplar halinde birbirinden bir veya iki kilometre mesafede konumlandırılmakta

Bu evlere ulaşım genellikle dar ve dolambaçlı patikalardan yapılmaktadır. Araziler yükseldikçe evler yerini mezra olarak isimlendirilen köy evlerine göre daha kaba, basit ve küçük yapıdaki geçici yerleşmelere bırakmaktadır.

 

Serender kelimesi, Kser: Kuru ve Andiro: Yer, sofa kelimelerinin birleşmesi ile meydan gelen Ksirantirion kelimesi ‘Kurutma Yeri’ anlamına gelmektedir.

 

Sedat Hakkı Eldem, bu ev tiplerinin Trabzon'dan Çoruh nehrine kadar uzandığı için Rize evleri için ''Çoruh Evler'' tabirini kullanmıştır.

Planlarda sofalar kapalı ve korunaklıdır

 

Aşhane mekânı, gündüz eylemlerinin geçtiği toprak zeminli büyük bir mekândır. Eğimin yukarı yönünde konumlanmıştır. Buraya dış ortamdan ayak çıkarmadan girilir. Çift dış kapılı olanlar çoğunluktadır.

 

Geçiş Hayatlı Aşhaneli Tip: Aşhaneden yatak odalarına ulaşım için bir gece holü niteliğinde bir geçiş koridoru düzenlenir ve yatak odaları bu koridora çıkar. Bu koridorlara da yörede hayat denir.

Bu koridorların bir diğer özelliği de üst kattaki ek yatak odalarına ve ot deposuna iniş-çıkışı sağlamasıdır.

 

Aşhaneye Dik Geçiş Hayatlı Tip: Koridoru aşhaneye dik olarak konumlandırılan tiplere denir.

Bu koridor vadiye bakan bir pencereyle sonlandığı için aydınlık bir alandır.

 

Yapı malzemesi: ahşap, taş ve kerpiç

Kullanılan taşlar genelde dere yataklarında bulunan farklı renkte ve şekildeki taşlar olmakta, toplanan bu taşlar da dolgu malzemesi olarak kullanılmaktadır. Ahşap kullanımında ise genellikle çam, ladin, pelit, kestane ve ceviz gibi sert yapıdaki ağaçlar tercih edilmektedir.

 

Temelin toprak içerisinde ne kadar uzatılması gerektiği zeminin özelliği ile ilgilidir. Ancak yapılar ne boyutta olursa olsun temellerin derinliği çok fazla değildir.

Duvarlar kullanılan malzemelerine göre Kargir Duvarlar (Resim-39) ve Ahşap Duvarlar olmak üzere ikiye ayrılır.

 

6 Rize Ahşap Konut Yapılarının İç Mimari Analizi

Rize'nin geleneksel ahşap konutları, dik yamaçlara sıkıca tutunmuş, gövdesi (ahşap karkas) esnek ancak ayakları (taş temel) sağlam, yağmura karşı şemsiyesini (geniş saçaklar) her daim açık tutan kadim birer doğa parçası gibidir.

…