Francis Bacon

Francis Bacon (1561-1626)

İyi bir eğitim aldı. Ailesi politik kariyer sahibiydi. Üst düzey görevlerde bulundu. Politik kariyeri rüşvet skandalıyla sona erdi. Bunun ardından bilimle ilgilenmeye başladı.

Novum Organum (Yeni Organon) adlı başyapıtı yöntem ve bilgi üzerindir.

Nova Atlantis (Yeni Atlantis) adlı yapıtında bilimsel bilgiyle yönetilen bir toplum kurgusunu anlatır.

Bilgi güçtür sözü ona atfedilir. Kastettiği bilgi bilimsel bilgidir. Bilimsel bilginin temel konusu doğadır. Bilgiye sahip olan doğayı kontrol eden imkânlara da sahip olur vs.

Bilgiye ulaşma konusunda sağlam bir yöntemimiz yoksa elde edeceğimiz bilgiler rastlantısal olacaktır. Bu da bize sürekli bir güvence sağlamayacaktır. Bilimsel araştırmalarda yöntemin önemine vurgu yapması, Bacon’ı önemli bir yere getirir.

Bacon’ın yöntemi tümevarımdır. O zamana dek Aristotelesçi tümdengelim geçerliydi. Tümdengelim kıyasa dayanan bir tür metafiziktir. Doğa araştırmalarına, daha doğrusu deneysel araştırmalara uygun değildir.

Tümevarım yöntemi, gözlem yapmak, tek tek gözlenen şeyler üzerinde düşünmek ve sonunda tüm gözlenenleri ortak olarak ifade edebilecek bir genel açıklamaya varmak esasına dayanır.

Bacon öncelikle tümevarım yapacak bilim kişisinin özellikleri üzerinde durur. Bilim insanı doğa üzerine inceleme ve araştırmalara girişmeden önce zihinsel temizlik yapmak durumundadır. Bacon temizlenmesi gereken bu önyargılara putlar (idoller) adını verir ve bunları dört grupta toplar.

1. Soy (Tribus) Putları: Bunlar insan soyunun ortak özelliklerinden kaynaklanan önyargılardır. Doğa olaylarını insan doğasına gönderme yapan önermelerle açıklamaya çalışan geleneksel yargılardan bilim insanı uzak durmalıdır. Bilim insanı doğa olayları karşısında objektif olmak zorundadır.

2. Mağara (Species) Putları: İnsanın içinde yaşadığı toplumun değer yargılarıyla yoğrulması sonucunda kendi mağarasını oluşturduğunu söyleyen Bacon, bilim insanının bu mağaranın dışına çıkmadıkça nesnel değerlendirme yapamayacağını belirtir.

3. Çarşı-Pazar (Fori) Putları: Hakkında kesin bilgimizin olmadığı (kader, talih ve çoğunlukla felsefi ve dinî göndermeleri olan sözcükler gibi) sözcüklerin yarattığı kafa karışıklığı bilimsel düşüncenin önünde bir engeldir. Bacon’ın işaret ettiği tam olarak bugün enformasyon dediğimiz anlamsız ve kirli bilgi yığınlarıdır. Bilim insanının terimleri gerçek anlamları içinde ve abartmadan kullanması son derece yaşamsal bir konudur.

4. Tiyatro (Theatre) Putları: Öğrenilen bilginin daha sonra karşımıza çıkan önermelerin önünde süzgeç işlevi görmesi ve anlatılanı nesnel olarak değerlendirmemize mani olmasıdır. Bacon, “bu nedenle sofistik, empirik ve batıl inançlı olmak üzere üç hata kaynağı ve üç çeşit yanlış felsefe vardır,” der.

Gözleme Dayalı Tümevarım

Bacon’un tümevarım yöntemiyle ulaşmak istediği genelleme, bir doğa olayının özünü, formunu yakalamaktır.

Telesius doğanın etken formları sıcaklık ve soğukluktan söz etmekteydi. Bacon da bu nedenle sıcaklığın/ısının formunu ya da yasasını keşfetme işine girişir.

Bacon, bu alanda amaca ulaştıracak bir tümevarım için, dört basamaklı bir işlem süreci öngörür: Birinci basamak olarak doğada ısı (sıcaklık) içeren bütün olguların belirlenmesi, listelenmesi gerekmektedir.

Bundan sonra Bacon’un belirttiğine göre olgunun içinde bulunmadığı şeylerin listesi olarak betimlenebilecek olanlar evresi gelmektedir.

Bundan sonra, olgunun içlerinde dereceli olarak bulunduğu şeyler listesi, başlığı altında bir seri araştırma yapılır.

Son aşama olgunun içinde bulunmayanların dışta bırakılması aşamasıdır.

Bacon’un tümevarım yöntemini belirleme biçimi tümüyle kendine özgüdür ve modern bilimin yöntemini salt tümevarım olarak düşünmesi de bugünkü bilimsel yöntem anlayışına uymamaktadır. Bugün tümdengelim ve tümevarım bilimsel yöntemde birbirini tamamlayacak biçimde iç içe kullanılmaktadır.

---

Modern Felsefe I

Prof. Dr. Sara Çelik

Anadolu Üniversitesi Yayınları, Yayın No: 2588

Haziran 2012, Eskişehir