Thomas Hobbes

Thomas Hobbes (1588-1679)

İngiliz deneyciliğinin öncü ismidir. Uzun yıllar Fransa’da bulundu. Bu sure zarfında dönemin entelektüel çevreleriyle tanıştı. Gassendi’nin etkisiyle natüralist bir doğa felsefesi üzerine çalıştı. Asıl başarısını kuramsal siyaset hakkındaki yazılarıyla kazandı. 1651’de yazdığı Leviathan siyaset felsefesinin temel yapıtlarındandır. Eserinde kiliseden bağımsız, güçlü bir devlet modelini savunarak devlet kurumunun siyasi ve etik ödevini bilimsel olarak temellendirmeye çalışmıştır.

Hobbes’a göre felsefenin görevi insanı dogmatik düşüncelerden kurtarıp yeni düşüncelerin kapılarını açmak ve teoloji karşısında bir duruş kazandırmaktır. Hem bilimlerde, hem siyaset alanında bilgi, güçtür ve felsefenin ana amacı önceden görülebilen etkileri kendi yararımıza kullanabilmektir. Hobbes için felsefe nedensel açıklama ile yani bir etkiyi ortaya çıkaran süreçlerin bilimsel açıklamaları ile ilgilenir. Oluşturucu bir süreçle var olmamış olan Tanrı ve tinsel varoluş biçimleri felsefeden dışlanmalıdır.

Hobbes’a göre iki tür cisim vardır. Doğa tarafından yapılan doğal cisim ve insanların istenç ve anlaşmalarıyla oluşan devlet (commonwealth). Böylece felsefe de doğal felsefe ve yurttaş felsefesi olmak üzere ikiye ayrılır. Yurttaş felsefesi de iki alt bölüme ayrılır: psikoloji ve siyaset. Hobbes, dizgesel bir bütünlük sergileyen felsefi sistemini De corpore (Cisim Üzerine), De homine (İnsan Üzerine) ve De cive (Yurttaş Üzerine) başlıkları altında inceler.

Hobbes, yöntem olarak akılcılığı benimsedi. Ona göre tümdengelimsel hipotetik yöntem felsefedeki uslamlamaların ana eksenini oluşturur. Hobbes, “uslamlamayı hesaplama olarak anlıyorum” demiş, hesaplamanın ise toplama ve çıkarma olduğunu belirtmiştir. Çözümleyici yöntem analitik, birleştirici yöntemse sentetiktir. Çözümlemede zihin tikelden tümele, yani ilk ilkelere ilerler. Birleştirmedeyse zihin ilke ya da genel nedenlerden yola çıkarak bunların etkilerini kurmaya geçer. Görüldüğü üzere Hobbes’un felsefi yöntemi bir ölçüde tümevarımlı, bir ölçüde tümdengelimlidir.

Bilgi Kuramı

Hobbes, deneycidir; duyu algılarından elde edilen verilerden hareket ederek bilgiye ulaşma yolunu benimser. Hobbes duyu verilerinden elde edilen bilgiyi olgu bilgisi ve sonuç bilgisi olmak üzere ikiye ayırmaktadır. Olgu bilgisinin örneği tarihtir. Sonuç bilgisi ise, örneğin A doğru ise B de doğrudur türünden bir bilgidir, yani koşullu ya da varsayımlıdır.

Evrendeki ilk tümel neden Hobbes’a göre devinimdir. Dışarıdaki gerçeklik devinen gerçekliktir; biz onu renk, ses ya da koku olarak algılarız. Zihinde oluşan bu duyumlar düşüncelerimizin çıkış noktasını oluştururlar. Hobbes’a göre imgelenebilir olan ile tasarımlanabilir olan özdeştir. O halde sonsuz olanın ya da maddesel olmayanın düşünce ya da imgesi olamaz. Düşünülebilir olanla imgelenebilir olanı özdeşleştirdiği için zihinde tümel nitelikli kavramlara yer olmadığını savunmuştur.

Hobbes’a göre insan, bitki, taş gibi somut varlıklara uygulanan adlar birincil yönelimsel tümel adlar, cins, tür, ayrım gibi mantıksal terimler ise ikincil yönelimsel tümel adlardır. Dışımızdaki şeyler duyularımız aracılığıyla bedenimize etki ederler. Bu etkiler zihinde bir tasarım ya da imgeye dönüşürler.

Bilimsel Bilgi

Fenomenler imgeleri üretmekte, imgeler sözcüklere çevrilmekte ve bunların konuşmadaki bağıntıları bilimi olanaklı kılmaktadır. Çıkarımın başlangıç noktası olan ilkeler tanım önermeleridir. Tanımlar sözcüklerin anlamlarının açıklanışından başka bir şey değildir. Tanım, yüklemi öznesini çözümleyen bir önermedir.

Tanımlar tanıtlamanın biricik ilkeleridir ve bu tanımların kendileri tanıtlanamazlar. Bu durumda bilimsel önermeler ile olgusal dünya arasında bir ayrılık söz konusu olmakta, bilimsel önermelerin olgusallığa uygulanabilirlikleri konusunda hiçbir güvence kalmamaktadır. Uslamlama yalnızca sözcükler arasındaki bağıntıları dile getirir. Buna göre biricik kesin bilgi önermelerin imlemlerinin bilgisidir; A, B’yi imliyorsa ve A doğruysa, B doğrudur.

Cisimler Dünyası

Hobbes’a göre felsefe genel anlamda cisimlerin nedenleri ve nitelikleriyle ilgilidir. Hobbes, “sadece cisimler varolur” öncülünden hareketle, tüm gerçeklik süreçlerinin devinen cisimlerin terimleri içinde açıklanacağını söyler. Devinim, fiziksel cisimlerin, insan cisminin ve politik cisim olan devletin üçünü birden kapsayan tek temel ilkedir.

Cismin uzamlılığı ve zamanlılığı da devinim kadar aslidir.

Renk, ses, koku, tat ve dokunulabilir nitelikler görüngüden ya da imgeden başka bir şey değildirler. Felsefe bu görüngülerin, yani imgelerimizin nedenlerini bulma çabasıdır.

AHLAK VE SİYASET

Hobbes’a göre zihin, beyindeki bir devinimdir ve imgeler ya da idealar bu devinim sonucu ortaya çıkarlar.

Zihinselliğin temelinde bir dürtü gücü ya da çaba gösterme vardır; bu Spinoza’nın conatus dediği şeydir. Bu çaba gösterme, kendisine neden olan bir şeye yönelik ise istek, arzu; bir şeyden uzaklaşmaya yönelikse kaçınma, nefret gibi adlar alır.

Dışsal nesneler duyu organlarını etkiler, buradan beynin tasarımlama dediğimiz devinim ve uyarılışı doğar, beyin bu devinimi yüreğe iletir ve orada tutkular oluşur.

İstenç, düşünüp taşınmadaki son edimdir. Bu hayvanlarda da olduğu için onlar da istençli davranışlar ortaya koyarlar. İstenç özgürlüğü iki türde de eşittir.

Güç isteği insanın zihinsel yatkınlıklarını geliştirmesi bakımından en temel etkendir. Hobbes’un psikoloji ve ahlak görüşleri atomsal bireyciliğe dayanır. İnsan toplu halde yaşasa da neyin iyi neyin kötü olduğunu kendi istenciyle belirler. Buna atomsal bireycilik denebilir. Bu bireyciliğin doğurduğu sorunlardan kaçınmak için Hobbes, insan yaşamını bireycilikten, yine yapay bir cisim olan ‘Devlet’ yaşamına doğru evrimleştirmiştir.

Leviathan

İnsanın toplumdaki doğal durumu, herkesin herkese karşı savaşıdır. Bu aşamada insan insanın kurdudur ve bu hâl, ortak bir güç olan devlet altında birleşilene dek sürer.

Hobbes’a göre insanlık doğal savaş durumundan doğal yasa yoluyla kurtulabilir. Doğal bir yasa, akıl tarafından bulunan ve neyin yapılıp neyin yapılmayacağını söyleyen genel bir kuraldır.

İlk yasa “her insan barışı arayıp bulmalı ve onu takip etmelidir.” Bundan ikinci yasa çıkar; “Bir insan, öteki insanlar da istekli oldukları zaman, barışa ve kendini korumaya istekli ise o zaman tüm şeyler üzerindeki hakkından vazgeçmenin zorunlu olduğunu düşünecek ve öteki insanlara izin verdiği kadarıyla öteki insanların da kendisine vereceği özgürlükle yetinecektir.”

Hobbes bu yasaların sivil toplum durumunda olduğu kadar doğa durumunda da bağlayıcı olduğunu söyler. Fakat kendisinden asla vazgeçilemeyecek haklar vardır; kendini savunma hakkı bunların başındadır. Bencil insanlar bu yasalara uymazlarsa öteki insanlara kendini savunma hakkı doğar, bu da anarşiye yol açar. Bu durumdan sakınmak için insanlar, doğal yasanın buyruklarını izleyerek hak ve özgürlüklerinin bir kısmından vazgeçer ve bir toplumsal sözleşme yaparlar; bu şekilde devlet (commonwealth) diye adlandırılan yapay bir kişi, bir Leviathan (Dev) yaratırlar.

Bu sözleşme yurttaşların kendi aralarındadır. Bu esas üzere yöneticiye yurttaşları yönetmesi için mutlak güç verilir. Yönetici tek kişi de olabilir, bir topluluk da. Hobbes, mutlak güce sahip tek bir yöneticiyi yeğlese de ideal düzenin demokrasi ile de gerçekleşebileceğini savunur. Yöneticiye aktarılan yönetme hakkı mutlaktır ve geri alınamaz. Egemenlik asla kişiler ya da kurumlar arasında bölünemez.

Hobbes’a göre hükümdarın olduğu yerde yasa da vardır. Yöneticinin edimlerini önceleyen ve sınırlayan adalet ve ahlak ilkeleri yoktur. Adaletsiz yasa olamaz çünkü adalet, hükümdar tarafından konulan yasalarla uyum içinde olan davranış demektir; yani yasadan önce adalet diye bir şey yoktur.

---

Modern Felsefe I

Prof. Dr. Sara Çelik

Anadolu Üniversitesi Yayınları, Yayın No: 2588

Haziran 2012, Eskişehir