Her Yönüyle İkizdere

Osman Coşkun - Her Yönüyle İkizdere

Kıpçak’ın kelime anlamı çürümüş ve oyulmuş ağaç, Kuman; solgun, soluk, sarımtırak (Kıpçak Türkçesi Grameri, s. 30).

(Kıpçaklar) 1150 yılı civarında Erzurum içlerine kadar ulaştılar.

Kıpçak mezarlarına, insan heykelli kabir taşları konurdu.

Kumanlar ölüleri üzerine büyük bir tepecik yaparlar ve onun üzerine de bir insan heykeli dikerlerdi.

Balbal; ölünün öldürülen düşmanı adına dikilen taş… Bunlar ölünün uşaklarıdır. Cennette ona hizmet edeceklerdir. (s. 10)

Kuman Türklerinde Horu; sallanmak, yaylanmak demekmiş. (Kuman Lehçesi Sözlüğü, s. 77)

Dualar - Beddualar

Dunyayi tutasun

Hz. Ali’nin kuvvetine eresun (s. 120)

Soğuk rozcar vurmasun sağa

Çalilara çupilara sarilasun

Deremen taşı arkandan inmesun

Ellerun koynuna kalsun

Kapilarun kitlensun (s. 121)

Düğün yedisi

Damat ve gelinin yakın çevresi kız evinde geniş bir katılımla toplanır.

Kız dondacısı (kız evinde kızı erkek tarafına veren erkek kişi) bir siniyi eniştenin önünde bıçakla kesmeye çalışır. Bu yolla enişteden para ister. Enişte el yıkama bahanesiyle yere para bırakarak kalkar. Bıraktığı para kadar para ilave edilerek eniştenin cebine koyulur.

Evden en son damat ve dondacılar ayrılır. Damat ayrılmadan evvel ayağından tavana asılır (Çifteköprü Köyü). Kaynanadan baklava alınınca serbest bırakılır.

Hamilelikte bebek göbek hizasındaysa erkek, aşağıdaysa kız olacağına inanılırdı.

Gebe kadının evinde, doğan çocuk yaşamıyorsa, doğum yapmamış ve tek evlilik yapmış yedi kadından iplik, yine benzer yedi kadından bez parçaları alınır. Annesinin ilk evladı olan ev dışından bir kadın bunları hiç konuşmadan diker (birbirine ekler). Doğacak çocuğun ihtiyaçları 40 gün boyunca yalnız bu bez ile karşılanır. Yine yedi kadın tarafından bebek birer gün süreyle emzirilir. Annesinin sütü bu süre zarfında bebekten uzak tutulur.

Düşüğe karşı önlem olsun diye; ismi Mehmet olan yedi kişiden birer çivi alınır. Yedi çivi demircide tek bir çiviye çevrilir. Bu çivi düşük yapılan yere, görünmeyecek şekilde çakılır.

Cimil’de erkek çocuk doğan evde, gençler evin bacasını sökmeye kalkışır. Evin sahibi onların isteğini yerine getirerek bacayı kurtarır. Aynı uygulama “baca sökme” adıyla Kars yöresinde de vardır.

Bebeğin göbek bağı uzun kesilirse sesinin güzel olacağına inanılır. (s. 125)

Doğan bebeğin dudaklarına ve yüzüne bal sürülür ki tatlı dilli ve güzel ahlaklı olsun.

Bebeğin kuruyup düşen göbeği, bez parçası içine konur ve bir süre beşiğin altında nazarlık olarak saklanırdı.

Bebeğin ilk yıkanacağı suya biraz tuz atılır ki derisi sağlam olsun ve ter kokmasın.

Bebek kırkı dolmadan evden çıkarılacaksa kundağına üç parça kömür konur. Bunlar bebeği nazar ve cinlerden korur.

Bebek yürümeye başlayınca, yağ ve bal karışımı ekmek yapılır. Çocuğun dizine vurularak kırılır. Bu sayede çocuğun kas yapısının güçlü olacağına inanılır.

Masa üzerine Kur’an, bıçak, silah, para, keser vs. eşyalar konur. Çocuk bunlardan hangisine yönelirse ileride yapacağı mesleğin işaretini vermiş sayılır.

Dişi yeni çıkan çocuk için koliva pişirilerek mahalleye dağıtılır. Bu uygulama Kumuk Türklerinde de vardır (onlar kolivaya “holo” der).

Yürümesi geciken çocuğun ayak başparmakları birbirine bağlanır. Cuma namazı camiden ilk çıkan kişiye bu ip kestirilir.

Çocuğu olmayan kadın için, ateş yakılan ocak temizlenir. Karamiş veya sarmaşık yaprakları, sıcak olan ocağın üzerine serilir. Kadın çıplak halde iki saat süreyle bunun üzerine yatar.

Diğer bir yöntem, sıcak suyla dolu büyük bir kazanın içinde bir saat kalmasıdır. (s. 126)

Sayıkuri ağlamak: Ölünün arkasından ağıt yakmak.

Sağu kılmak: Ölüler için yüksek sesle ağlayan kişi. Süryani dilinde buna “sağu kıldı” denmektedir.

Müslüman olmayan Altaylılarda kadın, ölen kocası için ağıt yakmak mecburiyetindeydi.

Mezarın üzerine ölenin boyu kadar, boyu uzunluğunda bir çubuk (harçi) konurdu.  (s. 127)

Sınır anlaşmazlıkları

Eskilerin bir avuç toprak için yaptıkları kavgalar adeta ata sporuydu.

Kardeşler arasında mal paylaşımı husumete dönüşmesin diye arazi paylaşımını köyün ihtiyar heyeti çözümlerdi.

Meeleye gitmek yaygın bir gelenekti. Bazen gündüz ama genellikle akşamları itibaren evlerde toplanılır. Günlük işlerden, köydeki olaylardan söz edilir. Dedikodu edilir. Masallar, bilmeceler korku hikâyeleri anlatılır. Birlikte gülünüp eğlenilirdi.

Süt kardeşliği köy yerlerinde çok yaygındı. (s. 128)

Gurbet, Doğu Karadeniz halk kültüründe önemli bir yere sahiptir. Gurbetçinin yaşadıkları hikâyelere, türkülere konu olur. Onun yolunu bekleyenler de aynı şekilde türkülere konu ederler.

Ezan / bori vurmak

Ezanın sonunda boru çalınır, böylece ezan sesinin ulaşmadığı yerlere de vaktin girdiği haber verilirdi. Benzer uygulama Ramazan gecelerinde tekrarlanırdı. Sahur vakti boru çalınarak haber verilirdi, buna “bori vurmak” denirdi.

Çikim

Yaylaya çıkma vakti bu adla anılır. (s. 129)

İnim

Yayla dönüşünü adlandırır.

Köylerde cami yemeği sırayla köylüler tarafından karşılanırdı. Köye gelen yabancı misafir camide kalırdı.

Yatır ziyaretleri ve ağaçlara çaput bağlamak yörede görülen olaylar değildir. (s. 130)

Baali olmak: Gerdek gecesi başarısız olan damat için söylenir.

Hemayil: Çapı içinden geçilebilecek genişlikte olan, etrafı molla veya hocalarca yazılmış bir çeşit tılsımdır. Kâğıt, cinlenen kişinin başından aşağıya, dua okunarak üç defa geçirilerek cin çıkarma uygulaması tamamlanır.

Düşme ile oluşan korkular: Güğüm su doldurulup kaynatılır. Suyu tahta bir tekneye dökülür. Güğüm ters çevrilip ağzı aşağıya gelecek şekilde tekneye konur. Güğüm bu şekilde sıcak suyu çeker. Dip kısmına yedi çift bir tek kalın tuz konur. Tuzlar fazla bekletilmeden alınır. Aynı işlem üç defa tekrarlanır. Bu su ile korkudan hasta olanın eli yüzü yıkanır ve korkusu giderilmiş olur.

Gağuz: Kuru hayvan kafasına denir. Evlerin saçaklarına asılır ve bu yolla evin nazar alması engellenir.

Halçili: dikenli bir çubuğa yumurta kabukları geçirilir. Çubuklar daire şeklinde bükülür. Dizilen yumurta kabuklarının arasına biber, eskimiş bez parçaları takılır. Yapılan bu halçili ile ev ve tarlalar nazardan korunmuş olur. (s. 131)

Yörede nazara çok inanılır.

Nazara karşı evin ateşlik zinciri alınır. Ateşte kızdırılarak kor haline getirilir. Su dolu kazanın içine atılır. Nazarlanan kişi çıkan buğuyla şifa bulur.

Çocuğun üzerinde kurt tüyü taşıması, nazara karşı kuvvetine inanılan bir tılsımdır.

İskat: Ölen kişinin hesaplanan namaz borçlarına kefaret olarak fakirlere ve camiye verilen paradır.

Kurşun dökmek

Nazar olanın başı peştamalla örtülüp iskemleye oturtulur. Annenin ilk evladı kadın tarafından tavada kurşun eritilir. Hastanın başı üstünde tutulan su dolu tasa kurşun, makas veya anahtar deliğinden geçirilerek üç kere dökülür. Tastaki suyun içine iskemlenin ayakları batırılıp çıkarılır. Bu suyu kadın, elleriyle arkasına doğru evin köşelerime serper. Kalan suyla da hastanın elini yüzünü yıkar. Bu işlemler yapılırken kadın hiç konuşmaz. Tastan çıkarılan kurşunlar insanların geçtiği yere dökülür. İnsanlar kurşunu gördükçe nazar bozulmuş olur. (s. 132)

Muska çok yaygın şekilde kullanılır.

Cinlerle ilgili inanışlar ve anlatılar da çok yaygındır. (s. 133)

Hızır-İlyas

Hızır’ın dilenci kıyafetiyle köyleri gezdiğine inanılır. Bu nedenle köylerde yabancı isteyicileri boş çevirmezler.

Çok sıkıntılı anlarda insanların yardımına koştuğuna inanılır.

Maraz/Emraz

Kadın hastalığıdır. Marazli, cinlenmiş, davranış bozuklukları sergileyen kadın için söylenir. Maraz daha ziyade küçük yaşta evlendirilen kadının karşılaştığı sıkıntılara çözüm üretememesinden kaynaklanan yoğun bunaltının neticesidir.

Peri

Peri kızlarının güzelliği meşhurdur. Perili olan kadınlar, perileri olan kadınlar mucizeler gösterir. Fal bakar, şifacılık yapar, geleceğe yönelik tahminlerde bulunurlar. Bu bilgileri perilerinden alırlar. (s. 134)

Koncala

Aralık ayının son altı günü ile Ocak ayının ilk altı günü arasındaki zamandır.

Bu tarihlerde gece gezmek uğursuzluk sayılırdı.

Anata kolefisi

Genç kızlar tarafından yapılır. Yedi evden tuz, yedi evden un, yedi pınardan su ve yedi frahtidan odun toplanır. Kardeşlerin en büyüğü veya en küçüğü hiç konuşmadan, elleri arkasında hamuru yoğurur. Diğer kızlar da un, su ve tuz katmada ona yardımcı olur. Hamur, pilekide pişirilir. Pişen koleti kızlar arasında pay edilir. Yatmak üzere yenir ve niyetler tutulur. Bu niyetler daha çok sevda ile ilgilidir. Evleneceği genci rüyada görmek isterler. Sabah kalktıklarında herkes gördükleri rüyayı anlatır. Rüyada beyaz varsa olumlu, siyah görülmüşse olumsuz yorum yapılır. (s. 135)

Yer / Dünya

Dünyanın sarı bir öküzün boynuzları ve balığın sırtında olduğu söylenir. Öküz boynuzlarını ya da balık kuyruğunu sallarsa zelzele olur.

Deprem, Allah’tan gelen gazap olarak yorumlanır.

Gökkuşağının altından geçenlerin dileklerinin gerçekleşeceğine inanılır.

Gök gürlemesinin Hz. Ali’nin savaş narasının yankısı olduğuna inanılır. Şimşeğin ise yine Hz. Ali’nin kılıcının hızından oluştuğu söylenir.

Yağmur

Yağmur yağsın diye yedi çift ile bir tek oyuncak bebek yapılır. Kardeşlerin en büyüğü oyuncak bebeği ırmak içindeki bir taşın altına koyar. Bu olmazsa kızılağaç dallarını eğip suya sokar, üzerine taş koyarak o vaziyette tutar ve yağmurun yağmasını bekler. (s. 136)

Ateş

Ateşe kötü söz söylenmez, tükürülmez, işenmez. Bunları yapanların günaha girdiklerine inanılır. (s. 137)

Demir

Şifacı kadınlar dua okurken ellerinde metal nesne bulundururlardı. Hastalığa karşı dua okuyan şifacı kadın, dua bittikten sonra elindeki metal nesneyi uzağa fırlatarak hastalığı defetmiş olurdu.

Yeni yılın ilk günü (14 Ocak) henüz kimse eve gelmeden erkenden kalkıp güğüme dışarıdan su doldurup eve gelir ve suyu evin duvarlarına, köşelerine serperlerdi. Bu sayede eve bolluk ve bereket geleceğine inanılır.

Yeni ayda fasulye, patates tohumu dikilmez. Yoksa tohum böceklenir.

Cuma ve cenaze günleri çamaşır yıkanmaz.

Yeni doğan ve yeni evlilerin yıkandıkları su dışarıya dökülmez.

Geceleri evin saçağının/damlanın altına su, çöp atılmaz.

Şubat ayında yapılan evlilik iyi tutulmaz.

Nisanın ilk yağmuru ile saçlar ıslatılır ki gür çıksın.

Üzüm asmasının suyu ile saçlar ıslatılır ki dökülmesin.

Kepeğe karşı saçlar külle yıkanır.

Yıldızlar parmakla sayılmaz çünkü bunu yapanın eli üzerinde siğil çıkar.

Gece tırnak kesmek uğursuzluk getirir.

Mayıs ayının ilk yağmurunun suyuyla süt mayalanır yoğurt olsun diye.

Yeni ve temiz elbise giyinen çocuğun etrafına tükürülür gözlerden korunsun diye.

Güz mevsiminde erik ve komar çiçek açarsa kış uzun sürer.

Sağ burun deliği kaşınırsa iyi anıldığına, sol kaşınırsa kötü anıldığına inanılır.

Aralık ayında gök gürlerse kış ağır geçer.

Çenesinde iki boğum olanın iki defa evleneceğine inanılır.

Kedi artığı sütü içenin şair olacağına inanılır.

Kedi ağacı tırmalarsa yağmur yağar.

Kedi, ayağıyla başını kaşırsa hava açar.

Gözler bir yere takılırsa hava bozar.

Evden ayrılan yolcunun ardından süpürülen çöpler dışarıya atılmaz, yolcunun başına aksilik, kötülük gelmesin diye.

Kestanenin çok olduğu sene kış ağır geçer.

Boş beşiği sallanan bebek tez ölür.

Bir çocuğun üzerinden geçilirse boyu kısa kalır. (s. 139)

Birisinin/misafirin evden gitmesi istenirse oturduğu yere tuz konur.

Tuza basılmaz çünkü aksi halde gözler kör olur.

Gece aynaya bakılmaz, uğursuz sayılır.

Ceviz ve incir ağacından düşen fazla yaşamaz.

Yeni ayda (ilk ve son dördün) kesilen odun iyi yanar.

Eski ayda (dolunay) yapılan kereste kurt almaz. (s. 140)

Kadınlar dolaylığın uçlarını yanda, kızlar arkada bağlar.

Kadınlar şal kuşağı sarar, kızlar sarmaz.

Semer, tahta kaşık gibi ahşap işleri Cimil’de; toprak çömlek Mahura’da; kavurma Kabahor’da yapılırdı. (s. 141)

Temizlik

Yayla ve köy evlerinde banyo bulunmazdı. Evlerinde neredeyse tamamında tuvalet evin dışında bulunurdu.

Sabun bulunmazdı. 70’li yıllara kadar bağırsak solucanlarına karşı şurup/ilaç yaygın şekilde kullanılırdı çünkü temizliğe yeterli dikkat gösterilmiyordu. (s. 143)

Baba genelde gurbettedir. Anne ise sürekli bir iştedir. Bu gibi sebeplerle çocuklar ihtiyaç duydukları sevgi ve şefkat ortamından uzakta, neredeyse kendi kendilerine büyürler. (s. 144)

Arıcılık

Önceleri arı kovanına, yaşlı armut ağacının gövdesinden alınan kabuklar, tütün ve kendir tohumu karıştırılıp duman olarak verilirdi. Bu sayede arı hastalanmazdı. (s. 146)

Mutfağımız

Çaklama (çocuk maması): Tuzsuz tereyağı eritilir, buğday unuyla rengi beyazlaşana kadar çırpılır, üzerine şeker şerbeti ilave edilir.

Çilbur: Mısır veya arpa unu yağla kavrulur. Az kaynar su ilave edilir. Ortasına tereyağı konur.

Çimili: Pazı yaprağı, patates, soğan ve yağ ile yapılır.

Çumur: Tavada sarı yağ ile kavrulan mısır ununa az su katılarak yapılır.

Ekmek haşlisi: Erimiş tereyağına mısır ekmeği doğranır/ufalanır. İyice karıştırılır. Üzerine az su ilave edilir. Kaynamağa başlayınca telli peynir eklenir.

Hasifte: Kavrulmuş arpa ununa tereyağı eritilip dökülür.

Haşili: Tereyağı ile mısır unu karıştırılıp kızartılır. Süt ilave edilerek pişirilir.

Herle: Mısır unu, bol su ve sütle yapılan çorba.

Hoşmer: Kaymak eritilir. Mısır unu ilave edilip kavrulur. Yağ unun üzerine çıkana kadar karıştırılır ve telli peynir katılır. (s. 150)

Hupuş çorbası: Tazae fasulye tele dizilerek kurutulur. Tencerede haşlanır. Haşlama suyu dökülür. Yağ, patates, soğan ile fasulyeler kavrulur, üzerine su katılır.

Huslama: Mısır unu yağla kavrulur. Azıcık kaynar su katılır. Ortası açılarak yoğurt konur.

Korkoti çorbası: Mısır kırması, süt, su karışımı çorba.

Manca: Kabak, fasulye ve süt karışımı çorba.

Muhlama: Tereyağı eritilir. Mısır unu ile karıştırılır. Az su ilave edilir. Kaynamaya başlayınca üzerine telli peynir eklenir. (s. 151)

Dilimiz

Dil ile şahsiyet ayrılmaz ikilidir. Dilini ve dolayısıyla kültürünü yeterince içine sindirenler rüzgârlar karşısında yalçın kayalar gibidirler.

1501’de Tebriz’den kaçan Akkoyunluların bir kısmı Trabzon-Rize bölgesine yerleşir. Bunlar “k” yerine “ç” ve “g” yerine “c” sesini kullanırlar. Güneyce beldemizde de “g” sesi yerine “c” ve “ç” sesleri arasında bir ses kullanılır.

Yörede “ü,” “j,” “ı” sesleri ile kelime başlamaz. Buna karşın “ğ” ile başlayan sözcükler vardır.

-miş’li geçmiş zaman bölgede kullanılmaz. Bunun yerine di’li geçmiş zaman kullanılır (“gelmiş” yerine “geldi” denir).

Uygur, Argu, Çiğil, Tuhsı ve Yağma Türklerinde de durum böyledir (Ahmet Caferoğlu, Kaşgarlı Mahmut, s. 60).

Cümleler genelde devriktir. (s. 154)

Yöremizde Kelimeler, Deyimler, Atasözleri

Abdesli durmak: ölçülü davranmak

Açubakan: falcı

Ada kesmek: balık yakalamak için derede suyun akışını değiştirmek

Adamsuzluk: evde büyüğün ya da erkeğin olmaması

Afiyet: yüz, sima

Afkurmak: edepsizce konuşmak, havlamak (s. 156)

Ağaç ikilmayince yeri belli olmaz: bir şeyin değeri kaybedilince anlaşılır

Ağır ayak: gebe

Ağzun der arkan yer: söylenen kötü sözlerin cezasını çekmek

Ahpu: gübre (s. 157)

Aldi yurudi: çok zengin oldu

Alemun ekmeği tatli olur: başkalarının sırtından geçinmekten zevk alanlar için söylenir

Allah başa vermesun: anlatılanın bir daha olmaması için söylenir (s. 158)

Anağulis: mide bulantısı

Anami satti da durdi: “Ne günlere kaldık” manasında söylenir

Aranuza çopek boki: kavga eden çocukları ayırmak için söylenir (s. 159)

Aşlama: ağaç fidesi

At beni ceğnemune: “elinden geleni ardına koyma” manasında söylenir

Atı süren osuruğuna katlanır: her işin riskleri olduğunu anlatır (s. 160)

Baba ekşi eruk yersa torininun dişleri kamaşur: Haksızlığın cezasını kendi çekmezse soyundan biri çeker

Bağci: büyü, muska yapan kişi

Bolaçi: belki (s. 161)

Basabas: tıka basa dolu

Becit: zor

Bertilmek: duvarın veya zeminin çatlaması (s. 162)

Bi hov: kısa zamanda

Bi yayim: bir kısım (s. 163)

Borci çesmek: vefat etmek, ölmek (s. 164)

Came çenefi: ortak alanın hor kullanılması durumunda söylenir

Cavramak: bütün gücüyle çalışmak

Cedak: yol ayrımı

Ceğre: çehre

Cenaze kazani: aşırı şişman

Ciğa: çamur seli

Cilav: cila

Çaara: zincir, teneke veya ince tahtadan yapılan rüzgâr gülü

Çaçuka: çekirge

Çafkali: kesilen ağaçtan kopan kürdan benzeri ince parçalar

Çahava / çahavel: ahır süpürmek için kullanılan çalı süpürgesi (s. 165)

Çahra kurmak: tuzak kurmak

Çalim: kırmızı, yapışkan toprak

Çaliya atlamak: bahane uydurmak

Çalma: balçıklı sulak yer

Çamak: ceviz ağacının silindiği uzun çomak

Çangaş: zamansız yağan az miktarda kar

Çapalamak: gayret göstermek

Çapili: bir avuç miktarı kesilmiş ot

Çataçat gelmek: umulmadık yerde/zamanda biriyle karşılaşmak

Çatim: kavşak

Çatma türkü: rakibini taşlayan karşı-beri türkü (s. 166)

Çavçiko / çavçaka: yabani hayvanları korkutmaya yarayan suyla çalışan düzenek

Çavlak: aşırı sulak yer

Çeç: bal peteği

Çeğel: küçük taşlardan oluşan kaygan zemin

Çektura: hantal

Çeli: lahana yaprağının sapı

Çeneçi: kovandan bal almaya yarayan kepçe şeklindeki alet

Çepiç: altı aylık keçi yavrusu

Çepuk: kol sepeti

Çerim: yerleşim yerine yakın bol ağaçlı yer, küçük ırmak

Çiçeni: süzme yoğurdun veya ekşimiğin suyu

Çiçipeçi: çırılçıplak (s. 167)

Çiçof: ekili alanlardaki azgın ot

Çifin: kokusu ağır, sarı çiçekli, zehirli orman otu

Çiha: ala karga

Çikli: çam kabuğundan yapılan peynir ve çökelek kabı

Çikmak: kadının eşinden boşanması

Çima: arı kovanlarını ağaçlara çıkarmada kullanılan kalın halat

Çima vurmak: halatı ayaklar arasına sıkıştırarak yüksek ağaçlara tırmanmak

Çimçir: şimşir

Çimili: beyin

Çipos: güneşin sık görünüp kaybolması, hayvanın bir şeyden ürkerek zaptı zor hareketler yapması

Çirlamak: inlemek (s. 168)

Çiya: horonda komut

Ço: at ve katırı uyarma sözü

Çok gezen çarık eve bok getirir: her şeye karışmak belaya sebep olur

Çonoş: ahır tavanındaki ağaç ızgara

Çuhma kantari olmak: çok adaletsiz iş yapmak

Çumantere: içine genelde tohum konulan, beze sarılan bez kese

Çumbi: çimdik

Dağda yanmak: kar fırtınasında ölmek

Dağlarun alu vermesi: sesin/gürültünün iyi yankı yapması

Dalak: bal peteği (s. 169)

Dalda: yağmurdan kaçıp sığınılan yer, gölgelik

Daltaşak: çırılçıplak

Deduk etmek: söyleneni yapmak

Değmek: olgunlaşmak

Denguni al: ikaz sözüdür

Dereyi bolandurmak: huzuru, düzeni bozmak (s. 170)

Dersun: sanki

Dilisim: tılsım, muska

Dilo: kekeleme

Dink: Arpa-buğday kabuklarını ayırmaya yarayan değirmen (s. 171)

Dizluk: kadının iç çamaşırı

 Doğdi: balta, keser ağızlarının tersi

Domuz kuzi etmez: her şey aslına benzer, çeker

Dondaci: sağdıç

Dova: dua

Dumanlanmak: sigara/tütün içmek

Ebisoy: başka türlü (s. 172)

Ehtipan: evin kapısından itibaren bahçe boyunca uzanan, ucunda zil bulunan ip

Elçi: kız istemeye giden kişi

Elişmek: sataşmak

Elun atina binen tez iner: başkasına güvenerek iş yapan yolda kalır (s. 173)

Engiş: maşa (s. 174)

Ey cidi binam: daha çok yaşlı kadınların söze başlama ifadesi

Fatel: ele alınan bir tutam çıra

Feçan: ateş üzerindeki ağaçtan yapılmış tavan ızgarası

Felamedi: gelin sandığında bir bölüm

Feli: kabağın suda pişirilmek üzere kesilen parçaları

Fent kurmak: tuzak kurmak (s. 175)

Ferik: piliç

Filit: sinek, haşere ilacını püskürten alet

Firahti: ağaç korkuluk, çit

Firfilak: fırıldak

Firfirik: düdük

Fitikoz: bir çeşit dolaylık

Fitlemek: fesatlık

Fitruka: topraktan yeni çıkan filiz

Foli: folluk

Fomon: mısır saplarının birbirine yaslanarak dizilmesi

Fuçi: yumuşak

Fufuti: sivilce

Fuşkali: su toplamış yara

Fut: ani, aniden (s. 176)

Geriye taş atmak: geçmişi unutmak

Göbeği beraber kesilmek: yediği içtiği ayrı gitmemek

Gök kapısı delindi: çok fazla yağmur yağdı (s. 177)

Güğümleri kırmak: genç kızın evlenmek istediğini belli etmesi

Güman: umut

Gün yere girmez: çıkmayan candan umut kesilmez

Ğarğaris: çığlık

Ğostopi: kor üstündeki kül

Ğavzali: bal mumu tortusu

Ğayif: intikam

Ğezep: gazap, öfke

Ğınzil: damak

Ğilya: aşırı salya

Ğincos: harap, bitap

Ğoli: toprağın sıkışıp top şeklini alması

Ğover: ağaç kovuğu, oyuk

Ğoy: üvey (s. 178)

Hacina  kuşi: çalıkuşu

Haloti: balgam

Hampa: zengin

Haniçe: yayla evinin ambarı

Hapali: kabağın içindeki artık kısım

Harafana: yemek ziyafeti

Harçi: fasulye sırığı

Hardoş: balık avında suyu karıştırmaya yarayan çubuk

Harhali: Cevizin dışındaki yeşil kabuğu (s. 179)

Haspeleş: yorgunluktan bitkin düşme

Hava civa: boş, önemsiz şey. Öksürük tedavisinde kullanılan tadı acı bir kök

Hedik: kar ayaklığı (s. 180)

Heleke: insanların daire şeklinde oturması

Helassa yassa: topluca yapılan zor bir işteki komut

Hemail: kadınların boyunlarına taktıkları bir tür muska

Hendekuka: böğürtlen

Hernuk: toprağın kolay kazılacak durumda olması

Hesut: gaddar (s. 181)

Hırba: taş duvar inşasında taşların arasını doldurmaya yarayan çakıl

Hırli değil: güvenilmez kişiler için söylenir

Hırtlakli: iştahlı

Hıta: pis

Hohol: toz

Hoholis: ipliğin birbirine dolanması, kör düğüm

Hohovas: çömelerek oturmak

Holopuça: yerdeki sulu kar

Horum: yabancı (s. 182)

Hov: kısa an

Hovini almak: arzusunu tatmin etmek

Hozan: kıraç, verimsiz toprak

Hukeli: sinirli

Humi: kestane ağacının kabuğundan yapılan meyve sepeti

Hupiya: mısır koçanının yaprakları

Hupuş: fasulyenin kuru dış kabuğu

Hurtuli: guatr

İdar: yiyecekler

İki rahmetten biri: ya ölsün ya dirilsin

İkraluk: tiksinmek

İksav: mısır tanelerini havalandırıp tozlarını almak

İlan: yılan

İlif: fındık filizi veya diken sarmaşığından yapılan kısa ip bağı

İlincak: salıncak (s. 183)

İpek: taze mısır püskülü

İpun uçlarını suya vermek: savurganlık etmek

İrize: Rize

İskat: ölenin namaz ve oruç borçlarına kefaret olarak ayrılan para

İstilar: ağaç direk

İşteyici: dilenci

İtmek: kaybolmak

İturmek: yitirmek

İvini bulmak: zorluğun çözümünü bulmak (s. 184)

Karga gördüğü tohum bitmez: başkasının gözü varken malın sana fayda vermez

Kaava kaşagusi: insanları birbirine kışkırtan

Kabalak: kepenek

Kabukçi: başkalarının evinde yemeği adet edinen, kapı kapı dolaşan

Kadani almak: isteğini yerine getireceğini zevkle belirtmek

Kadi: içine süt mamulleri konulan ahşap kap

Kaftan kafa hükmetmek: nüfuzunun çok geniş/güçlü olması

Kakanis etmek: tavuğun yumurtlamadan evvel çıkardığı sesler

Kalami: leğen kemiği

Kalavi: çocukların yaptığı oyuncak ev

Kalemluk: diz ile ayak arasındaki mesafe

Kaliv: bahçeleri korumak için geceleri kalınan kulübe (s. 185)

Kam: iki ucu sivri çivi

Kamitra: lahana tırtılı

Kamşi: diken ve lahananın taze uç kısmı

Kanadi cöğe burni boka olmak: çok abartılı konuşanlar için söylenir

Kanci: dilim

Kanli olmak: katil

Kapara: karamiş çeşidi

Kapoçi: vurulan yerin kızarması

Kapu kovermek: birine hakaret veya küfür etmek

Karçel: içinden geçilmesi zor, ormanlık yer (s. 186)

Kari kuri: bütün kadınlar

Kariş: bele takılan kemer

Kasar: küllü suyla çamaşır yıkamak

Kaskanika: su kabağı

Kaşkali: hayvanın derisinde farklı renkli tüyleri işaret eder

Kaşuği kırılmak: geçim sıkıntısı çekmek

Katura: altını ıslatan

Kauçi: iyi patlamış mısır

Kavara: yellenme (s. 187)

Kelep: ipliği parmaklara dolayıp yumak yapmak

Kelos: kurumaya yüz tutmuş bitki

Kem: otları bağlamak için yine otlardan yapılan basit ip

Kendini yedurmek: yapılan kötülüğe karşılık verememek

Kepenek: bağırsak kurdu

Kepiç: keçinin bir yaşını dolduran yavrusu

Keran ev: yontulmamış kalın ağaçlardan yapılan ev (s. 188)

Kevi: sağlam

Kevret: tahta sedir

Kılavlanmak: bilemek

Kırtıl: yaylalarda yetişen, hayvanları severek yediği yağlı bir ot

Kırtıl parası: yayla sahiplerinin yaylalara gelen yabancılardan aldığı köy sandığı parası

Kiz yuki tuz yukidur: kız evladın sorumlulukları daha fazladır

Kiça: topal

Kiçi: ısırık

Kidik: oğlak

Kikilis etmek: kıkır kıkır gülmek (s. 189)

Kitleme: çakı bıçağı

Koça: basamak

Koço: boğmaca

Kofi: karalahana gövdesi

Koftara: su boğazı

Kohlidi: salyangoz

Kokoçi: öcü

Kokouça: su kertenkelesi

Kokov: taşak

Kolik: boynuzsuz teke

Kolisofra: kertenkele

Koliva: suda pişmiş mısır

Kolonci: yol kenarına konan ağaç korkuluk

Koleti: pide

Kom: kapalı ağıl

Komar: orman gülü

Komsilamak: şikâyetçi olmak (s. 190)

Kongoş: ineğin ön ayak derisinden yapılan çarık

Konşinun karni ağirdiğu zaman sen da karnuni aguştur: komşuna gelen sıkıntı sana da tesir eder

Kopel: piç

Kopuk: çapkın

Korbakor: hayırsız, lanetli

Korkota/korkoti: kırılmış mısır

Kormi: ayaksız oturak

Korop: derme çatma barınak

Kosi: kuluçka

Kotoli: asalak kişi

Kotoş: hayvanın boynuzunun ucuna inek memesi takılarak yapılan biberon

Kovermek: bırakmak

Kösre: bileği taşı (s. 191)

Kuka: yumak

Kukari: eğri

Kukul: küçük ot yığını

Kukula: yün fes

Kukuli: küçük tepe

Kumancolis: çürümeye yüz tutmuş odun

Kumuş: kestanenin dikenli kabuğu (s. 192)

Kunbule: çatının ana iskeleti

Kunci: kendir sapı

Kundur: çatının duvardan taşan kısımları

Kupas: çömelme

Kupli: kilit

Kuplika: hıçkırık

Kurçeli: kesilen mısır sapının bağçede kalan kısmı

Kurçi: sert ve kuru çökelek

Kurtaka: gırtlak

Kurulmak: süslenmek

Kurumli: üstü başı düzgün

Kurum: boş arı kovanı

Kutali: kısa sopa

Kutav: köpek yavrusu (s. 193)

Kutni: ipekten kadın giysisi

Kutuçi: ham meyve

Kutun: taneleri ayıklanmış mısır koçanı

Kuvel: kendir çiçeği

Kuyiça: küçük sepet

Kül tutmak: evlenmek

Küle kalmak: evlenmemek

Külek: çam ağacından yapılan kova

Küski: delik açmada, taş kaydırmada kullanılan uzun demir

Lafsi: sözün kısası

Lağum: dinamit

Laklaris etmek: suyun kaynaması

Laluk: kekeme

Lamaş: hantal (s. 194)

Laup: lakap

Lauz: mısır

Leçan: büyük

Leere: sini altında konan, ayakları açılıp kapanan ahşap ayaklık

Likapa: kuş üzümü

Likomi: sırta alınan yükün bir kısmı

Lingoz: derin göl

Lop: olgun meyve

Lori: uzun ve dar arazi

Macaroş: güzel yemek yapan kadın

Maçital: yayla eğreltisi

Malatok: küçük balyoz

Malez: su ve unla karışık hayvan yiyeceği

Maluh: fide dikme, çarık örme çubuğu

Mamancika: oyuncak bebek

Marikas etmek: geviş getirme (s. 195)

Marikas: karamiş çeşidi

Maşa taşı: mezarlık taşı

Meelem: merhem

Meerem: mahrem

Mejlun: aptal

Meşe: orman

Mezende: şüphe

Mile: misket

Milos: iyi öğütülmemiş un

Mimika:.karınca

Minci: çökelek

Mirolata ekmeği: içine içyağı, pırasa, taze soğan konan mısır ekmeği (s. 196)

Momoli: küçük, kanatsız böcek

Mukon: küçük odun yığını

Muncur: dudak

Muşi: hayvan tırnağı

Ne doğrarsan çanağuna o celur kaşuğuna: ektiğini biçersin (s. 197)

Ne kada olsa şanun içi taştur nişanun: ölüm herkesi eşitler

Nesif Yusuf toğbesi: geri dönüşü olmayan kesin yemin

Oçi: madem ki

Oğul vermek: bir gurup arının kovandan ayrılıp yeni koloni oluşturması (s. 198)

Onlan çenefe bile gidilmez: kişinin güvenilmez olduğunu anlatan bir sözdür

Ökinmek: ürkmek

Paçatera: omuzda taşınan yüke nacak, balta sapı gibi şeylerle destek olmak

Paçi: kız

Paçka: on kibrit kutusunun oluşturduğu paket

Palah: ayı yavrusu (s. 199)

Palamar: ahır duvarının dış köşesi

Palanci: kadınların yük taşımak için sırtlarına aldıkları kalın bez

Palavaris: sırta alınan yükü taşıyan ipin uçlarını koltuk altına sıkıştırmak

Pali: yol kenarındaki ağaçtan korkuluğun ana direkleri

Panfi: ahırdaki hayvan yemliği

Paputa: mısır patlağı

Pasha: mezra evi, ot evi, dağ evi

Patatika vurmak: havale geçirmek

Patiça: taze fasulye

Patol: sıkıştırılmış küçük ot demeti

Peçi: deri (s. 200)

Perteola: yeni doğum yapmış ineğin ilk günlerindeki sütü

Peş: arka

Petek havası: yağmurun kesilip bir anda güneş çıkması

Piçef: bahçenin baş ve dibindeki küçük çayır alanlar

Pilmi: kirli, pasaklı

Piştof: tabanca

Poar: pınar

Pomborina: büyük yabani arı

Pongül: kaymağı alınmış süt bozuğu

Popoçi: iri, olgun meyve

Puli: bebek, yavru, civciv

Pupu: çocuk dilinde yara

Purtuli: eski elbise parçaları

Raana: örümcek (s. 201)

Rehte: şelale

Rimis: tereyağı veya ekşimeğin küflenmesi

Riyo: yosun

Roka: kabukları soyulmamış mısır koçanı

Rospi: orospu

Sakunar: kiler

Saltabaş: sorusuz, avare (s. 202)

Sebi bokindan belli olur: küçükken neyse büyüdüğünde de odur

Senun piçağun beni çesmez: gücün bana yetmez (s. 203)

Seyta: iki kişinin karşılıklı kullandığı küçük bıçkı

Somar: altı teneke ölçeğinde mısır

Soyka: yılanın döktüğü/bıraktığı deri artığı (s. 204)

Sufan: hayvan yemi olarak kesilen taze ağaç yaprakları

Sultuçi: sırta alınan otlara geçirilen ağaç sırık

Sumuş: başparmak ile işaret parmağı arasındaki mesafe

Sunduk: büyük un ambarı

Supara: elifba

Süser: büyük kilit

Şahtaliçi: kına yapımında kullanılan çiçek (s. 205)

Şarba: eşarp

Şarnaz: söz dinlemeyen

Şaşaf: çarşaf

Şaşot: yaylada duran yaşlı kadın.

Şeytan suparasi: uyanık

Şima: kendiliğinden oluşan, ağaçlarda yuvalanan arı topluluğu

Şina: ipin kollara dolanmasıyla yapılan büyük yumak

Şişek: bir yaşındaki koyun yavrusu

Şoz: güneş almayan yer

Taşlari dişlemek: inadına direnmek, verdiği sözden dönmemek

Tatuli: ayak bileğinden aşağısı, büyük el (s. 206)

Tavara: karabasan

Tein: bir tür küçük sincap

Temeçi: kaburga

Temekülli: temelli, ebediyen

Tepes kupas: baş aşağı yuvarlanmak

Tepur: ağaçtan yapılan küçük sini (s. 207)

Teşik: yün eğirme aleti

Teşki: keşke

Tifiliça: yaylalarda yetişen küçük ot

Timya: nadir bulunan

Tooli: kuzunun memeden kesilmesi

Tora koymak: tuzağa düşürmek

Tüme vurmak: kovanın balla dolması

Tüylenmek: zenginleşmek (s. 208)

Uşak: erkek çocuk

Uyma gitmek: kızın kendi rızasıyla oğlana kaçması (s. 209)

Varya: balyoz

Vikaye: koruma, gözetme

Virka: çatal şeklindeki ahır küreği

Vuravur gitmek: çok çalışmak

Vurçi: kendir liflerini inceltmede kullanılan tarak, fırça

Yalanuz / yalağuz: yalnız

Yalim: otlak, mera (s. 210)

Yan basmak: kural dışına çıkmak, nizam dışı hareketlerde bulunmak

Yangaz: haylaz çocuk

Yansilamak: alay etmek

Yaşik: küçük tahta sandık

Yatağun başina yer, ortasına yatar, dibine siçar: çok tembel kadınlar için söylenir

Yavelemek: sayıklamak (s. 211)

Yenlik: hafif

Yetuk: buluğa eren

Yiri: iri

Yola tokulmek: önemli bir olay nedeniyle herkesin hareketlenmesi

Yolun kız: erişkin kız (s. 212)

Zaarak: içine süt ürünleri konan, ahşap tekne

Zam: sertleşmiş kar

Zibil: çöp, süprüntü

Zimili: olgunlaşmamış cevizin yeşil kabuğu

Zirlamak: sesli ağlamak

Zivorina: su ile dönen çarkın ses çıkartmasıyla yabani korkutan alet (s. 214)

---

Özdeyiş

Varsa iyi amelun ne mutli canuna

Yoksa hebi duynada kuyacaklar amuna

Türkü

Kirazlı Köyü şairlerinden Mustafa Kösoğlu - Köylerimiz

İkizdere Kazası iki dağun arasi

Yanup da tutuşiyi yureğumun yarasi

Sayalum çoylerini Varda, Komes, Ethone

Her zaman serin eser Pilakorum havasi

Dünyalara meşurdur Varda’nun muhlamasi

Komesun maden suyi Kapsenun fasulyasi

Ethoneliler vurur cuzel horon havasi

Belediye çoyleri Kafkamele Çirazli

Kizları cuzel olur, olurler biraz nazli

Ya bi da karşumuza Homeze çoyi vardur

Kizlari fustan ciyer etekleri çok dardur

Bi da corsan Mizeyi aklun başundan çikar

Bunların işi cuci hep yaylalari yakar

Ceçmesun Kovlayindan insani kabadayi

Velküli Mehmet yapar lağuzdan salatayi

Tulumpuhar Cevatoz tulumi şişiruler

Mahura çanağina çorbayi pişuruler

İksenitun kizunun vardur yürek efçari

Bu çoyun da başindan eksuk olmaz rozcari

Kabahor, Ğeya, Anzer bali ilaca benzer

Bu çoylerden bal yiyenun hastaluğu tez ceçer

Anzer Kirdakol taşi akti cozumun yaşi

Anzer balindan yeyen ağırmaz onun başi

Bir metre kare yerde dört maden suyi vardur

Tatlari ayri ayri biri cöze şifadur

Petran ile Kama da durur karşi karşiya

Paralari az diye inemezler çarşiya

Kabahor’da musafir dolu olur hep tasi

Burada bulunurdi kavurmanun ustasi

Köhçerlilerun şani nam vermişler dünyaya

Duman içi cordiler deniz celdi buraya

Hep toplandi çoyliler çeldiler biraraya

Uzdurdiler kayuği çikti sivrikayaya

Doksandokuzi eldi biri çikti karaya

Dedi çeseyim kurban vereyim fukaraya

Bağladiler oçuzi çikardiler tereğe

O zavali oçuzun hayin vurdi yüreğe

Çoylerinun altindan akayi beyuk dere

Oçuz ipini çesti serdi onlari yere

Tek altindan kaktiler oçuz ceçti sipere

Aradiler oçuzi oçuz neredur nere

Aşti Hortik dağini başladiler kavgaya

Sen tutmadun bağini

Başka yerde bulunmaz bu Melesun havasi

Eskiden meşur idi bu çoyun taş ustasi

Kirmizi çoraplari sari peştamallari

Yakişturur çendine bu Cimilun kizlari

Aykiri yol ustune vurdiler sira kazuk

Habu Cimil kizlari hep idurler nazarluk

Ormana bi cezerler sançi idurler deli

Biri biraz saf olsa derler oğa Vaneli

Karpuzi kabak sandi feli etti yediler

Bi haftanun içine içi Cuma kildiler

Dere boyi dizildi bu Hayanun evleri

Hep çiğ celiyi diye terk ettiler çoyleri (s. 222-223)

---

Atışma

O yetim nerden celdun aceyip celdun bağa

Tarladan celiyirum kabahat bulma bağa

O yetim senun ana cezu satar pileki

Ola çim dedi sağa beçi yalandur beçi

Bir sağan lağuz verdi oğa bizum evdeçi

Benda istesem oğa bağa da verur beçi (s. 227)

---

Kadın ile Mısır Çuvalı Taşıyan Dede

O dayi aslan dayi vurdun seksen okayi

Eydi bi bilsen oni nasıl çakmak çakayi

Bi çakmakla duramam bağa lazimdur sayi

Cit sır oni halana bucak bucak kaçayi

Ne akilsuzluk ettum taşa vurdum balatyi

Bozulan aletleri bu dayi kilavlayi

Almişim bi pintiri hep akşamdan yatayi

Cozlerun çor mi idi alsan ben cibi tayi

Kiskandum zencinluğune basti beze parayi

Şini daha ağlama ne etsun sana dayi

Bu işe bi yol versun coreceğum hocayi

O zaman ne edecesun desa vardur cunahi

Kizli kaçamak eder değiştururum tayi

İstersan hep bağa cel aşarsun her bir daği

Arkandan celiyirum sen citta yak ocaği

Anlamişimdi oni burada olacaği

Pişman etturma beni biraz ceçmiştur çağun

Ben hebi soy duramam sen dur dersan duracağum

Salliyamasun beni biraz fazladur yağum

Dokuz ayi beklersan içiz dolar kucağun

Oni anladum şini senlan yapamiyacağum

Aylardur aç duriyim çeendumi bulacağum (s. 229)

---

İkizdere, 2005