Orhan Naci Ak - Rize Halk Şiiri Derlemeleri

Rize Halk Şiiri Derlemeleri (özet)

Rize’de Halk Edebiyatı

Halk edebiyatı halk kültürünün önemli bir bölümünü teşkil eder. Halkın ürettiği maniler, destanlar, masallar, deyişler, atasözleri, tekerleme ve bilmeceler umumiyetle anonim eserlerdir.

Türküler

Rize’de türküler, dört mısradan ve her mısra yedi heceden oluşur. Türkülerimizin ikinci ve dördüncü mısralarında kafiye mevcuttur. (s. 7)

Atma Türkü

Rize’de türküler, dört mısradan ve her mısra yedi heceden oluşur. Türkülerimizin ikinci ve dördüncü mısralarında kafiye mevcuttur.

Birinci şekilde her yarım türkü birbiri ile kafiyelidir.

İkinci şekildeki atma türküler “tam türkü” şeklinde olup, bu türküler arasında kafiye aranmaz. Türkülerin sadece ikinci ve dördüncü mısraları kendi aralarında kafiyelidir. (s. 8)

Atma türküler düğünlerde, özel günlerde irticalen söylendiği gibi, mektup şeklinde tek taraflı veya karşılıklı da söylenir.

Karşı-beri Atma Türküler

Karşı-beri atma türkülerde iki tarafın bulunması karşılıklı olmanın icabıdır. Burada karşılaşan iki şair, gerek birbirlerini cevaplayarak ve gerekse bir konuyu işleyerek karşılıklı atışırlar. Buna karşılama yapmak da denir.

  İ.Kazdal: Yaşlısun dayanmasun dayı sen bu yarışa

  O. Efendioğlu: Desena ki senünle belayı alduk başa

  İ. Kazdal: Bu gün bakmayacağum gözünden akan yaşa

  O. Efendioğlu: Sen gibi şairleri çok getirmişim tuşa

  İ. Kazdal: En çetinine çattın gayretin gider boşa

  O. Efendioğlu: O kadar hızlı gitma ayağun çatar taşa

  İ. Kazdal: Yetişemezsin beni sen habu dik yokuşa

  O. Efendioğlu: Çevireceğim seni kanadı kırık kuşa

  İ. Kazdal: Senun saçların beyaz benzeyisun berduşa

  O. Efendioğlu: Gördün beyaz hedefi geçtun hemen atışa

  İ. Kazdal: Ne der belli olur mu laf mı yoktur ayyaşa

  O. Efendioğlu: İftira etma bana içki kullanmam haşa

  İ. Kazdal: Türkü öyle geturdi ne luzum var telaşa

  O. Efendioğlu: Hiç susti mi o dilun tuttun beni traşa

  İ. Kazdal: Dayı sen mecbur ettun soktun beni savaşa

  O. Efendioğlu: Satsam kimseler almaz türkini beş kuruşa

  İ. Kazdal: Hangimiz değerlidur bir çıkalum satışa

  O. Efendioğlu: Benum müşterim vardır sen başla arayışa

  İ. Kazdal: İyisi mi bu işi bağlıyalum barışa

  O. Efendioğlu: Çok teşekkür ederim sendeki anlayışa (s. 10-11)

Destanlar

Destanlar belli bir konuyu ele alarak yazılır. Okuma-yazma bilmeyenler ya hafızalarına yazarlar veya birilerine yazdırırlar. Bu eserdeki örneklerde de görülebileceği gibi, destanlar sekiz, onbir ve ondört heceli olabiliyor. Onbir heceli destanlar en yaygın olanlarıdır. (s. 12)

Anonim Türküler

Rize’de her ne kadar mani denmeyip türkü deniyorsa da bu dörtlükler yöremizde binlerce olup bunların belli bir kısmı şüphesiz ki Rize kökenlidir.

Türkü

Türkülerimiz belli bir makamla söylenirler. Bunlara türkü havaları diyoruz. Çok çeşitli olan türkü havalarının bir kısmı anonimdir.

Türkü havalarının en önemli özelliği bunların bir havanın tek mısrada, iki mısrada veya dört mısrada tamamlanmasıdır.

Bir türkü havası ile binlerce türkü söylemek mümkündür. (s. 13)

Kesme Türkü

7 heceden oluşan ve tek mısrada tamamlanan türkü havasına genellikle Hemşin yöresinde gördüğümüz “kesme türkü” havasını örnek gösterebiliriz.

“Kesme türkü” tabiri türkünün söyleniş biçiminden kaynaklanmaktadır. Kesme türkü havasında türkü tek kişi tarafından söylenmez; karşılıklı iki grupça söylenir.

Birinci grup bir mısralık makamla bir türkü söyleyince, ikinci grup birinci grubun söylediğini aynı makamda aynen tekrar eder. Bu hava aynı zamanda horon havasıdır ve iki grup da horon oynamaktadır. Türkü böylece birinci grubun yönetiminde devam ederken, ikinci taraf tekrar etmeyi durdurur ve insiyatifi ele alır. Bu sefer ikinci taraf söyler, birinci taraf tekrar eder.

Rize Yöresi Halk Edebiyatı Üzerindeki Araştırmalar

Dr. Ahmet Caferoğlu – “Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar”

Süleyman Kazmaz - “Rize Halk Şairleri”, “Rize Halk Şairleri ve Halk Kültürü” (s. 14)

Necmi Akgül - Rize Maniler

Turgut Günay - Rize İli Ağızları

1987-1988 kışında Halk Şairi Osman Efendioğlu ile birlikte ilçe ilçe dolaşarak atma türkü şairlerine ulaşmaya çalıştık.

Derleme çalışmaları yaparken bir türküye birkaç ilçede rastladık. İkizdere’de bize rivayet edilen bir türkü Güneysulu Kamburoğlu’na atfedilirken aynı türkü Çayeli Kaptanpaşa’da rivayet edilirken Salaha’dan Tevfik Tüylüoğlu’na malediliyor. Bu nedenle halk arasında çok yaygın olan bazı türkülerin şairleri konusunda kesin bir şey söylemek mümkün görülmüyor. (s. 15)

Karşı-Beri Atma Türküler

Gelin kaynatasına “Oğlunu bul yoksa giderum” der ve karşılıklı atışırlar:

  Kaynata: Çok hevesli Kapse’den seni gelin almışım

  Gelin: Teşkim almasan beni ben küle mi kalmışım

  Kaynata: Herkes gülecek beni bakın ne hale düştüm

  Gelin: Daha saymayrum seni herşeyi ölçtüm biçtüm

  Kaynata: Gelin bu konuşmaklan güldiriyin herkesi

  Gelin: Askere gitmiş olsa gelmiş idi künyesi

  Kaynata: Daha böyle konuşma düşü bayılacağum

  Gelin: Altı seneyi geçti boş duruyi kucağum

  Kaynata: Haçan eve gideruk bunu sana sorcağum

  Gelin: Baba senin evine daha durmayacağum

  Kaynata: Ya öyle dema kızum yıkılacak ocağum

  Gelin: Çok merak ettum oni şimdi ağlayacağum

  Kaynata: Bir şey deyun ey millet bu gelinum çildurdi

  Gelin: Hiç duyulduği var mı karı kocasız durdi

  Kaynata: Ya çık horondan haydi beni çıldırtacaksun

  Gelin: Daha kocasız durmam oğlunu bulacaksun

  Kaynata: Nere bulayim oni bilmeyim adresini

  Gelin: Çıkartıyısun baba sen adamın hırsıni

  Kaynata: Habu yaşumdan sonra hafiye olacağum

  Gelin: Daha kocasuz durmam bir çare bulacağum

Rivayet eden: İsmail Tozkoparan. İkizdere Ayvalık (Kapse) Köyü. 1934 Doğumlu. (s. 16)

Yaşlı bir kadınla hamile bir kadının bir horon esnasında atışmaları. Bu atışmayı rivayet eden İsmail Tozkoparan, bu olayın çok eskilere dayandığını söylemektedir.

 

Yaşlı Kadın: O gelin horon etma uşak kesilur sağa

Gelin: Kesilursa kesilsun koruk oğa bir daha

Yaşlı Kadın: O komşular ya bakun kalacağuk günağa

Gelin: Kocamdan izin aldum kimse karışmaz bağa

Yaşlı Kadın: Zordan anlamayısun parktum seni Allah’a

Gelin: Sen herkesin işine burnunu sokma daha

Yaşlı Kadın: Her hal niyetun yoktur senun karı olmağa

Gelin: Darıldun diye şimdi başlarum ağlamağa (s. 20)

İkizdere. Bir oğlan anası ile bir kız değirmende karşılaşır. Oğlan anası, kızı türkü ile oğluna ister. Kız türkü ile ona cevap verir.

 

Oğlan Anası:   

Nöbetumi aldunuz

Bilmem ne edeceğum

O kız hoşuma gittun

Seni gelin edceğum

 

Kız:

Şüphelenmiştum senden

Hep baktun zaman zaman

Güman etma sen bağa

Uşağuni alamam

 

Oğlan Anası:

Ne güzel sırma taktum

Belume kuşağuma

Haçan öyle söylersun

Ne vardur uşağuma

 

Kız:

Neden rasladum sağa

Oldun başuma bela

Burda durmayacağum

Gitçeğum İstanbul’a

Oğlan Anası:

Niçun bağa yok dersun

Birini mi seversun

Onun kolayı vardur

Uşağumla gidersun

 

Kız:

Kaynana istemeyrum

Ne etsam soracağum

Senun uşağun cahil

Okumuş alacağum

Oğlan Anası:

Buraları hep köylük

Senun gözün havaya

Gidersun İstanbul’a

Oturcasun saraya

 

Kız:

Her sabah erken kalkup

Saçumi tarayirum

Sarayda gözüm yoktur

Ben huzur arayirum

 

Oğlan Anası:

İsteğuni Allah’tan

Gönlüne göre versun

Ya ol benum gelinum

Nasıl rahat edersun

Kız:

Okumuş olsun yeter

Hiçbir şey sormiycağum

Hiç nafile yalvarma

Gelinun olmaycağum[1] (s. 22-23)

Salim Yıldırım Çataldereli bir şair. 1895 doğumlu, 90 yaşlarında ölmüş. 1956 yılında ölen Zekiye ile yolda karşılaşır. Zekiye’nin sırtında odun yükü var.

 

Salim:

Bir şey isterdum senden

Yüzüm tutmaz demağa

 

Zekiye:

Ben alışık değilim

Rast gelene vermağa

 

Salim:

Kendun yalvaracaksun

Bir geçelum yırmağa (s. 30)

Hesed Dayı

Heset Dayı daha çok nüktedanlığı ile tanınan bir şairdir. 19. yüzyıl sonunda doğduğu tahmin edilmektedir. Rize’nin sütlüce köyündendir.

Gençliğinde Adacami Köyünde yapılan horonlu bir düğünün kına gecesine gider. Heset Dayı horandadır. Dul bir kadın da kapıda seyirci olarak ayakta durmaktadır.

 

Heset Dayı:

Baksana dul kariya

Kapilara kol atti

 

Kadın:

Kim çikardi karşuma

Simsiyah zulumati (kara adamı)

 

Heset Dayı:

Karaluğuma bakma

Soyum boyledur zati (s. 34)

---

İslam Köroğlu, Rize’nin Küçürçayır Köyünden 1873 doğumludur. 1970’erde sağdı. 1910 doğumlu olan oğlu Hamza da babası gibi şair. İslam Köroğlu’nun gelini de şair. Evde ekseriya kafiyeli konuşurlar. İstekleri, şakaları, nasihatleri ekseriya kafiyeli ve türkü tarzında olurdu. İslam Köroğlu’nun oğlu Hamza ile atışması çok meşhur olmuştur. Adeta bütün Rizelinin dilindedir. Hatta bu atışmanın pek çok şaire nispet edildiği de vakidir.

Baba: Dayma gidu rastladuk

Gelinun tembeline

             

Oğul: Gene bir zoru vardır

Babam verdi diline

 

Baba: Kalkıp ateş yakmazlar

Gelin bakar geline

 

Oğul: Ateş yakan almaduk

Biz baktuk güzeline

Baba: Böyle ettuk da siçtuk

Bu evun temeline[2] (s. 35-36)

Nazım Topçu 1910 doğumlu. Rize’nin Taşköprü Köyünden. İlerlemiş yaşına rağmen aynı köyden Osman Efendioğlu ile atışır:

Osman Efendioğlu: Bizim Nazım Dayiyi gene aldi efkâri

Nazım Dayı: Nazım yetmişten sonra cezu arayi kari

Osman Efendioğlu: Yoksa sattun mi oni ne ettun eski yari

Nazım Dayı: Yedi çocuk anası o oldi kacakari

Osman Efendioğlu: Halam da senun içun gerdi diyor nallari

Nazım Dayı: Alışmiştur anlatur, o oyle masallari

Osman Efendioğlu: Yaşlandun almaz seni bizum köyün dullari

Nazım Dayı: Bana kiz lazimdur kiz, ne edeceğum onlari

Osman Efendioğlu: Madem kiz alacaksun bir de adam al bari (s. 36)

Emin Akgün İle Oflu

Olay 1948 yılında geçer. Oflular Kalkandere’den bir kız alır. Kızı almaya gelen düğün alayındaki kadınlar gelinin odasına alınmazlar. Bir dayı odayı kilitler. Ev içinde horon devam etmektedir. Oflu şair yoldan gelmiş ve çarığı yırtılmıştır. Horona girer, Kalkandereli şair Emin Akgül’le atışır:

  

Oflu Şair:

Kapının arkasına edersin gıdı gıdı

Dayı gözüne girsin o kapının kilidi

Neredur düğün saybı bize o kefil idi

Almazduk kızunuzi biz bilsak böyle idi

Emin Akgül:

Tabancamun sesleri kıyak öteyi kıyak

Geldi girdi horona ayağı yalınayak

Misafir olmazsanuz kaybana size dayak

Kızumuz haburadan gidecek ağlayarak

 

Oflu Şair:

Gökte yıldız sayılmaz çığ yumurta soyulmaz

Rize’nin kızlarınun cilvesinden doyulmaz

Geduk kalduk kapıya böyle hısımluk olmaz

Dağa büyümüşsünüz size kusur tutulmaz

 

Emin Akgül:

Sağdın beyaz koyunu üste çıktı köpüğü

Gelirken nere çattı çarığının topuğu

Öyle çarık bulursun ara bizum çöplüğü

Türkü demek bilmezsin ancak yersin otluğu (s. 43-44)

Vaziye Nine ile Osman Efendioğlu

1907 doğumlu olan Vaziye, Güzelköylü, Şair bir sülale olan Tüylüoğullarından. Derebaşı köyüne gelin gitmiş, dul kalıp burada çocuklarını büyütmüş olan bir şair. 1987 yılında Rizeliler Otobus İşletmeleri Yazıhanesinde Osman Efendioğlu ile karşılaşınca, Osman Efendioğlu şairliğini denemek istemiş; Vaziye Nine ilerlemiş yaşına rağmen şairliğinden bir şey yitirmediğini ispat edercesine Osman Efendioğlu’na anlamlı cevaplar vermiştir:

 

Osman: Köpekler yemez seni belin oldi kukari

Vaziye: Sen edemezsin benlan benim eski dulkari

Osman: Kocan öldüğü zaman bir koca alsan bari

Vaziye: Birakup gidemezdum büyüttüm çocuklari

Osman: Bir defa gördüm seni eteklerun yukari

Vaziye: Seksen yaşini aştum zati kaldurdum ari

Osman: Gören kiz beller seni giydun pembe şalvari

Vaziye: Şalvaruma dokunma yersun benden şamari

---

Gelin ile Yaşlı Koca

Eskiden kadın ve erkeğin birbirini görmeden evlendiği de olurdu. Zamanın birinde kızın birini, yaşlı bir adama verdiler. Kızın bundan haberi yoktur. Gerdek gecesi odasına giren yaşlı adama seslenir:

Kız:

Dede nasi dedesun

Vaktun gelmez gidesun

İki yatsıdan sonra

Oğlunu gönderesun

 

Erkek:

Dede dede adanı

Dede alsun kadanı

Çıkar keten gömleği

Gir dedenin koynina

Kınalı elleruni

Sar dedenun boynina

 

  Kız:   

Yedi dağı aştuğum

Beş kardeşten geçtuğum

Sen misun benum kocam

Sakalina siçtuğum[3] (s. 59)

Mektupla Karşılıklı Atışma

Rize’nin İslampaşa mahallesinde, o zamanki adıyla Humrik’te (Humruk da denir) “Kimini” lakabıyla anılan kısa boylu, kırmızı yüzlü bir Anzerli vardı. Şairlikte, koşmada o zamanlar üstüne şair yok gibi idi.

Kimini’nin bir eşeği vardı. Oğlu Mehmet, eşeği ile beraber Of’a gider, aldığı öte-berileri Rize’nin pazarında satardı. Kimini yazı yaylada geçirir eşeğini Rize’de bırakırdı. Başıboş kalan eşek mahallede onun bunun bahçesinden karnını doyurur, akşam olunca ahırına dönerdi. Bir gün Ekşoğlu Şahbender, bahçesine giren eşeğe o kadar vurur ki eşek anıra anıra yakınlardaki Anzerli Salih’in kapısına ancak gidip orada geberir. Eşek Salih’in kapısında uzun zaman kalır, kokmaya başlar. Mahallelinin dilinde Kimini’nin eşeği destanlara, koşmalara konu olur.

Hacioğlu Ali Reis, atma türküleri ile meşhur, şair “Şuşuka”ya[4] gider. Kiminin’nin eşeğine bir destan yazmasını ister.

Şuşuka söyler, Ali Reis yazar:

     

      Ben okuya okuya bulamadum Yasini

      Bi dedum ki dökeyim yüreğumun pasini

      Ekşoğlu Dayi bilur işinun sirasini

      Kodi oğa bi doğdi ağlattı anasini[5]

      Sabaha dek bağirtti ağirtti kafasini

 

      Kış gelur eşeğini herkes bağlar paliya[6]

      Eşek yedi köteği kaçti gitti yaliya

      Dertlerini ağladi hep Anzerli Sali’ya

 

      Mehmet sabahtan aldi göninlan mallarini[7]

      Kimse sormadi oğa eşeğun hallarini

      Haram ettiler oğa Of’un topraklarini

Ali Reis, Şuşuka’nın yazdığı destanı Kimini’ye götürür. Bu defa Kimini türküye türküyle cevap verir, o söyler Ali Reis yazar:

Ben dedum o Şuşuğa türkiyi tövbe itti

Eşeğum geberdiysa Şuşuka’ya ne itti

Benum eşeğun eti Hadoz Humriğ’e yetti

Ya sorun Şuşuka’ya kaçanını ne itti.[8]

Bu atışma birkaç mektupla daha devam eder. (s. 68-72)

Atma Türküler

Bir konu üzerine yoğunlaşan şair, irticalen ve tek taraflı olarak türküler söyler, bu stilde türkü söylemeye “atma türkü” denir. Aşağıda bunlardan örnekler görülecektir. Bu örneklerin bir kısmı da mektup şeklinde yazılmıştır.

Oğuldan Babaya

Delikanlı okumak için İstanbul’a gitmiştir. Evlidir ve iki de çocuğu vardır. Babasına yazdığı mektupların cevabını alama- maktadır. İki ayda bir aldığı mektuplar ona yetmez. Derdini türkü ile dile getirir:

Bir mektup yazmak için iki ay az oliyi

İki ayda bir mektup ona da naz oliyi

Her ay iki yüz lira ne çok ne az oliyi

Borcum vardır diyorum her halde saz oliyi

Adam torun görünce evlat takmaz oliyi

Evlat likapa ise torun kiraz oliyi

Torununun yanında kışı da yaz oliyi

Her gün yoli kollamak adam maraz oliyi

Geleceğum oriya bura ayaz oliyi[9] (s. 81)

Destanlar

Sandıkçı Şükrü Destanı

Sandıkçı Şükrü zamanının şöhretli bir eşkıyası idi. Hakkında pek çok destan yazılmıştı. “Rize Halk Şairleri” eseriyle tanıdığımız Süleyman Kazmaz, Sandıkçı Şükrü hakkında yazılmış birkaç destanı eserine almış ve bu arada Çayelili şair Salih Kâhya’nın destanını da yer vermişti.

Biz buraya, Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu’nun “Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar” adlı eserinde yer alan ve Balsu Mahallesinden Nazım Yılmaz’dan naklen aldığı bir destanı sunuyoruz.

Destanların içeriğinden anlaşılacağı üzere, Sandıkçı Şükrü, Perili ailesiyle arasında vuku bulan bir ihtilaf üzerine, (bir tapu meselesi) 1886 tarihinde bir adam öldürür ve hapse girer. Hapisten firar edip dağa çıkan Sandıkçı Şükrü, ölümüne kadar pek çok eşkıyalık olayı ile birlikte anılır. Evini yapmak için tuğla gasp etmek, bir mısır tüccarının mısırlarını zorla alıp fakir fukaraya dağıtmak vs.

Sene bin üçyüz yirimi tamam

  Rize şehrinde okundu ferman

  Dünyada kimseye kalmadı inan

  Bu fani dünyaya itibar olmaz

 

          Üçyüz iki tarih nefsume uydum

          Deloldum şeytana, bir cana kıydum

          Defterume katil ismini koydum

          Devir dünya daim kimseye kalmaz

 

  Kardaşum Aslan gönlümün yarı

  Ondan sonra bağa dünyadur zarı

  Ayruldum Aslan’dan attum dünyayı

  Gidince kardaşum oldi fedayı

  Yürekten yananın dumanı olmaz

Mahfume sebebdur Perilizade

          Yapmadı tapuyu düştü inade

          Görende paşayı uğrar feryade

          Korkusundan çünkü dermanı olmaz (s. 109)

 

  Bir konak yapardum bir yüksek yere

  Yarım saat mesafe çeker Fener’e

  Kapısında bir kuyu benzer kevsere

  Dünyada suyunun akranı olmaz

 

          Hükmünde geturdum tuğlayı taşı

          Seyrine koyuldu çavuş onbaşı

          Toplama danenin harmanı olmaz

 

  Mutasarrıf paşa gazaba geldi

  Yaktı kayığımı ciğerim deldi.

  Ol saat bilun Sandıkçı geldi

  Görünce ateşi aklum oynadı

  Ciğerum tutuşti aklum oynadı

 

          Kale yokuşinde sipere yattum

          Hükümete şehre çok tüfek attum

          Tatlı yemeğume zehiri kattum

          Zulumsuz eşkıya tövbekâr olmaz

 

  Ramazan yirimi, geldi emirler

  Asker zaptiyeler doldi gemiler

  Trabzon valisi kellemi diler

  Artık bu derdumun dermanı olmaz

 

          Ayrıldum Aslan’dan karakış ayı

          Hava eser yağar toker borayı

          Kulağuz peşume izim arayı

          Artuk bu derdumun dermanı olmaz

  Uruspa’ya vardum sabah üzeri[10]

  Dumandur gözlerum görmez her yeri

  Bir koca neneye misafir oldum

  Hamdolsun mevlama şenluğu buldi.

 

          Nene yakti ateşi etti rağbeti

          Kızdurdum gövdemi ettum raheti

          Zan ettum yeniden dünyaya geldum (s. 110)

 

  Tevekkel eyledum çıktum meydana

  Baktum ki Vareci durur meydana

  Ne bileyim puştur deyil merdane

  Cihanda puşt olan beyhudar olmaz

 

          Hiç tüfek atmadan yürüdüm erken

          Hasmumun fursati elumde iken

          Ne yapsun yiğitluk puşluk variken

          Şimden sonra dosta itibar olmaz

 

  On adım gitmeden yolumdan kaldum

  Attuği kurşuni solumdan vurdi

  Dönerken martinum kolumdan düşti

  Puşt elinden gittum ona yanarum

 

          Bir zaman salumi bağlayan olmaz

          Çerkeç Reşit Ağa bağlar salumi

          İşaret günüdür yandi tüfekler

          Çok yerlere pişti tatlı yemekler

 

  Bir alaylan gelduk şehere

  Hükümetin dibi döndi mahşere

  Yiğneyi bıraksan düşmezdi yere

  Zulumsuz eşkıya tövbekâr olmaz

Üç gün sakladiler tenum çürünce

          Ağaca bağladılar resmum alince

          Bu kadar adalet bize olince

          Zulumsuz eşkıya tövbekâr olmaz

 

  Ağlama validem ettuğum çoktur

  Yiğitluk naminda eksuğum yoktur

  Senden kayır beni acıyan yoktur

  Yaktuğum canların hesabı yoktur[11]

(s. 111)

Melik Hoca’ya Şiir

Melik Hoca, Çayeli İlçemizin Arsevos (Âşıklar Köyü) Medresesinde müderrislik yapmaktadır. Derslerinde tembel olduğu konusunda hakkında dedikodular yapılan Melik Hoca bu sırada köyünde yapılmasına başladığı yeni evinin temelinin kazılmasında talebelerini çalıştırmaktadır.

Melik Hoca’ya aşağıdaki şiiri yazan Salih Kâhya, Çayeli İlçemizin Çilingir köyünden olup Cumhuriyetten önceki yıllarda yaşamış olan bir halk şairidir. Karşı-beri atma türküler de söylemiştir.

Rivayete göre talebeler, Melik Hoca’nın evinde çalışırken Salih Kâhya aşağıdaki şiiri yazarak Melik Hoca’ya gönderir. Melik hoca şiiri okuyunca talebelerini salıverir.

 

Melik Hoca’ya 

Efendim halk oldun bir katre abden

Nice gururiyet eder bağrunuz

Nedir bu hareket nedir bu hengâm

Sultan Suleyman’ı geçti devrunuz

 

Bu kadar fazilet bir katre abde

Gururluk gördün mü hiçbir kitapte

Bunca enbiyalar yatar turabden[12]

Belki toprak değil sizin kabrunuz

Felek kesti rahatuni uykuni

Alem yeniledi eski kürküni

Tamire başladun bütün mülküni

Hiç kalmadı fakirliğe sabrunuz

 

Namunuz yükseldi arşile kürse

Bir talebeniz yok meraklı derse

Eğer bir imtihan zuhur ederse

Ol zaman bilinir sizin kadrunuz

 

Efendim inanma geçer bu çağlar

Mahv ü idam olur şu karlı dağlar[13]

Cümle talebeler başuni ağlar

Bir gün hatellere düşer sadrunuz[14]

 

O ki ecel gelir vade yanaşır

Talebeler iskatuna meleşur[15]

Çıkarurlar taht üstüne teneşür

Elun lokmasına bakar sebinuz[16]

 

Kudret tarafından ket olur nusret[17]

Alem kaldı dar-ı dünyadan hasret

O ki Ezraile verilur fırsat

Boş taraftan peyda olur ağrinuz (s. 113)

 

          Bülbül kuşu bir gün uçar kafesten

          Ecel uyandırır kulu nuasten[18]

          Zerre kadar olmaz zükürü nasten[19]

          Hemen hitam bulur aziz ömrünüz

Can çıkınca elbiseni soyarlar

Ölümünü dost düşmanın duyarlar

Lif maa sabunla seni yuyarlar

Musallada dümdüz olur eğrinuz

 

Bazılar gaflete kalur uyanmaz

Zalim nefis ölüm nedir inanmaz

Kimsenin çırası sabaha yanmaz

Gün olur soyunur sürer şemunuz[20]

 

Vücut hasta olur gider nezaket

Ruhun talip olur ister ifaket[21]

Kolun kanadundan kesilur taket

Bir gün firaş[22] üzre akar bevlunuz[23]

 

Enbiya evliya bu vakte kadar

Gelip geçmektedir evlad ü peder

Nefs-i emmareye gelmesun keder

Bir muamma yazdı Salih abdunuz (s. 114)

Çat Destanı

Yukarıda ismi geçen Salih Kahya, Çat yolunu takiben yaylaya çıkmaktadır. Çat köyüne geldiğinde Kara Reşit’in mısır tarlasına insan suretinde bir korkuluk astığını görür. Salih Kâhya’nın bu korkuluğa ait destanı aşağıya alınmıştır.

 

Çayeli Halk Eğitim Müdürlüğünün tespitlerine göre Salih Kâhya “sale” lakabıyla anılmaktadır. 1843-1909 yılları arasında yaşamıştır.

Çat’ta bir pîr gördüm aleme ibret

Ömründe yememiş bir nan u nimet[24]

Biraz bahsedeyim eyleyim himmet

Şu Kara Reşit’in ihtiyarından

 

Taşın üzerinde oynuyor dama

Şalvarında vardır kırk elli yama

Bir elinde martın birinde kama

Bekliyor tarlanın bir kenarında

 

Sedası yok, alem anı işide

Tırnağı yok arkasını kaşide

Kaffe-i malını vermiş Reşid’e

Kendisi el çekmiş cümle varından

Şu Kara Reşid’in şöhreti şanı

Adam yapar ama veremez canı

Yol üstüne kurmuş bir kahve hanı

Çaynıklar kaynıyor semaverinde (s. 115)

“Kapandı Gitti Çağı”

Şerevaz, pepeçura, kastaniça kabağı

Sacayak, pelki, hosti, kapandı gitti çağı

Kunci, minci, korkoti, koloti unutuldi

Malahtara, likmen’e hasret kaldı gazyağı

 

Bulme, mabeyin, darnı, kot, teyter ve hopeçi

Gerdel, lahmi, pulama, küpün ağzına peçi

Çalı, çupi, kutuni, davli ve kunduridan

Şimdi bahsettuğumde güleyi bizum paçi

 

Lağus, şokali, lobya, pafuli, perçem, andi

Mutuşi, sehter, çiten, altındakiler yandi

Zimilaçı dikeni, kardaşı handospara

Benum gibi fukara sığran yedi uyandı

 

Eskemi, seke, konsol, evun tömöle taşı

Çiçili, kolistavra, langonanın kardaşı

Furnesi tumulisi, çumuşi, çilbur yerken

Paluzenun yanında dururdi etmağaşı

 

Murmurisle nanuris uyuturdi bizleri

Pumburi, şepidinin hala bende izleri

Çillipuli ve puli, karatağuk çişona

Alemidiylen döndi makoçinin gözleri

 

Bilurler mi acaba modyoli, çamçakayı

Bohça ile kuviça arar maçahtarayı

Kayış yokti donunda tak ona uçkurunı

Rokopodiye sarık, sarardık rohatıyı

 

Geçen zaman içinde değişti bizdeki dil

Şimdi bu sözcükleri ister oku ister sil

Rizeli arkadaşum, anam, babam, kardaşum

Alem bilmesa bile ne deduğumi sen bil

                          La Edri (s. 127)

---

Rize Halk Eğitim Müdürlüğü Yayınları

Orhan Naci Ak

Rize, 1998

---

[1] Rivayet Eden: İsmail Tozkoparan. İkizdere Ayvalık Köyü.

[2] Rivayet Eden: Osman Efendioğlu. Rize’nin Taşköprü köyünden. 1936 doğumlu.

[3] Derleyen: Emine Telci

[4] Burada ismi geçen Şuşuka’nın İpsiz Recep’in ablası Şuşuka Aba olması çok muhtemel görünmektedir. Kaynak: Süleyman Kazmaz: Milli Mücadele’de İpsiz Recep.

[5] Kodi oğa bi doğdi: Sert bir cisimle vurdu

[6] Paliya bağlamak: Kazığa bağlamak

[7] Gön, göninlan: Derisiyle

[8] Kaçanını: iskembesini

[9] Derleyen: Burhan Çomoğlu. Çayeli Halk Eğitim Müdür Yardımcısı

[10] Derepazarı’nda bir köy; Uzunköy / Bürücek.

[11] Merhum Ahmet Caferoğlu, bu destanı, Rize’nin Balsu Mahallesinden kaynak kişi Nazım Yılmaz’ın hatırladığı biçimde ve onun şivesiyle yazmış ve biz de onun yazdığından aynen iktibas etmişiz.

[12] Turab: Toprak

[13] Mahv ü idam olur: Yokolur.

[14] Bir gün hatellere döner sadrunuz: Bir gün göğsünüz hatıl denilen kirişleri andırır hale gelir.

[15] İskat: Cenaze günü dağıtılan ve ölünün kaza namazlarına karşılık olduğuna inanılan para.

[16] Sebi: Çocuk.

[17] Nusret: Yardım.

[18] Nuasten: uykudan, uyuşukluktan.

[19] Zerre kadar olmaz zükürü nasten: Ölümden sonra insanlar tarafından hatırlanmaz.

[20] Şem: Mum

[21] İfakat: İyileşme

[22] Firaş: Yatak

[23] Bevl: Sidik

[24] Nan: ekmek