Cengiz Bektaş - Halk Yapı Sanatı

Cengiz Bektaş - Halk Yapı Sanatı

Cengiz Bektaş

 

"Yapı" Olan Sonucun Yaratılmasının Bilinen Yolu

Sonunda bir yapının bulunduğu yol, kullanıcının gereksiniminden başlar.

Gereksinim yaşam içinde değişir… Üretilebilir de…

 

Bir çiftçinin gereksinim duyduğu evle, bir dokumacının da balıkçının gereksinim duyduğu ev elbette bir örnek olamayacaktır.

…toplu konutlar, ancak o topluluğu oluşturan bireylerin saptanacak ortak gereksinimlerinin ortalamasına göre (gene de bir esneklik öngörülerek) çözümlenebilir (s. 10).

 

Gereksinimin nasıl karşılanacağı, alan (m2), oylum (m3) olarak saptanır. Biz buna bugün "yapı izlencesi (programı)" diyoruz (s. 12).

 

Saptanmış alanların, oylumların nasıl bir araya geleceklerinin, uyumlarının düşünülmesi işine de "mimarlık tasarımı" diyoruz.

 

Çağdaş yapım yöntemi, gereç seçimi, yapılacak işi doğrudan etkiler.

 

Bir yapının ileride mimarlığın konusu olabilmesi için en önemli etken kültürdür... / s. 13

 

Kültür, çevreyi yaşanılır kılma birikimidir.

 

Yapının bir biçimi vardır. İlk bakışta da biçimiyle algılanır.

Yapının biçimi, onun en kısa, en kolay yoldan tanımlanmasını sağlar.

 

Anadolu halk geleneğinde biçimin işlevden doğması bir doğallıktır.

 

Halk Yapı Sanatının Konu Olarak Yeri

Halk Yapı Sanatı ürünleri Halk Bilimi (folklor) alanıyla da tam uyuşum içindedir.

Halk Biliminin konusuna giren ürünler, olgular, zaman içinde oluşurlar. Halk Yapı Sanatı ürünleri de…

Halk Bilimi konuları yaşamla birlikte yürür, Halk Yapı Sanatı ürünleri yaşamın doğrudan gerçek yansıtıcısıdır... / s. 19

 

Halk Yapı Sanatı

Halkın kendi olanakları, koşulları içinde gereksinimlerine doğrudan karşılık arayarak / gerçekleştirdiği yapılar halk yapı sanatının ürünleridir (s. 23).

 

Halk yapı sanatının ürünü, kollektif bir olayın sonucudur; halk kültürünü doğrudan yansıtır s. 25

 

…apartman yapıları halkın kültürünü yansıtmaktan çoğunlukla uzaktırlar. Halkın / düşüncesi alınmadan gerçekleştirilirler.

 

Ev yaptıracak kişi / Usta / tasarım işini birlikte yaparlar.

…yapımda da katılım söz konusudur.

 

…çevrelerine sahip çıkanların gitgide azalması / İnsanların oturdukları yere yabancı olmaları ya da yabancılaşmaları, çevrelerine sahip çıkmamaları sonucunu getirmektedir (s. 28).

 

Anonim Mimarlık

Sinan'ın işleri toplumun geleneklerini içerir; ayrıca, çağının en ileri olanaklarını da yansıtır.

 

…okul bitirmiş mimarlarca gerçekleştirilen yapılarsa, kentsel çevrenin neredeyse %90'ını oluşturmaktadır. Bu yapılar, piyasa koşullarına doğrudan bağlı mallar olarak üretilir. Kültürden gelenekten kopukturlar ve genel kültür yozlaşmasının, yabancılaşmanın simgeleridir (s. 37).

Bu tür yapılaşmanın en belirgin özellikleri apartmanlarda görülür. Bu apartmanlar, kasabaları da aşarak köylere bile girmeye başlamıştır. Bu da bir tür anonimleşmedir.

 

Türk Evi - Türkiye Evi

…evler, yaratıldıkları coğrafyanın evleridir

 

Eski Türk Evlerinin ilkeleri

1. Yaşama, Doğaya, Çevre Koşullarına Uygunluk

Bu evi yaratan insan, evreni her şeyin kendisi için yaratıldığı bir çevre olarak görmüyor.

2. Gerçekçilik, Akılcılık

Hiçbir gereç bir başkasının yerine kullanılmaz, her şey kendisidir.

3. İçten Dışa Çözüm

Önce işlev çözümlenmektedir.

4. İç-Dış Uyuşumu

5. Tutumluluk

6. Kolaylık İlkesi

7. Ölçüler İnsan Vücudundan Çıkar

Tahta, bir parmak kalınlığında, bir karış genişliğinde, iki kulaç uzunluğundadır.

8. İklime Uygunluk

Evler gün doğuşuna bakarlar.

9. Gereçler En Yakından Seçilir

10. Esneklik

 

Halk Yapı Sanatı Ürünlerinin Üretilmesinde Kullanılan Araçlar

Türkiye'nin İklimi

Güneydoğu Anadolu iklimi... Buralarda kalın duvarlı, küçük pencereli, avlulu ev çözümü gerekiyor

İç Anadolu iklimi...

Nemli, yumuşak, deniz iklimi...

…ağaç demek kereste demek...

Yağış almayan bölgelerde gereç toprak ya da taş... / s. 55

 

Halk Yapı Sanatı Ürünleri Olan Konutlarda Plan Öğeleri

…bahçe, bir karı-kocanın bakabileceği büyüklüktedir.

 

Bahçeden "hayat"a çıkılır. …en basit ev bile topraktan diz boyu kaldırılır. Böylece nemden kurtulunur.

[Kışlık Kat: Duvarları kalın, pencereleri görece daha küçük tavanı basık (elim değmesin yeter),

 

Hayat bütün odaların açıldığı, / ortak alandır.

Hayatın kapalı biçimine "sofa" denir.

 

Hayattan odaya, odalara geçilir.

 

Türk Evinin Plan Tipleri

Sofasız, Dış sofalı, Yan sofalı, L sofalı, U sofalı, İç sofalı, Orta sofalı…

 

Biçem Özellikleri

Türkiye'de, Sedad Hakkı Eldem bu konuda yedi ana bölüm ayırdediyor:

Karadeniz ve hinterlandı,

İstanbul ve Marmara Bölgesi,

Ege ve hinterlandı,

Akdeniz Bölgesi,

İç Anadolu Bölgesi,

Doğu Anadolu Bölgesi,

Güneydoğu Anadolu Bölgesi. / s. 73

 

Dönemler

Osmanlı yönetimindeki tüm ülkeler için İstanbul bir kültür özeğidir. İstanbul'da üretilen kültür hepsini etkiler, örneklik eder.

 

19. yüzyılda Türk Evi en gelişmiş dönemini yaşar.

"Batılılaşma" süreci önce Türk odasını değiştirir. Açık sofa önce kapanır sonra da yavaş yavaş ortadan kalkar.

 

Kurallar

Bodrum’da Arif (Kaptan) Ustaya ne gibi imar kuralları olduğunu sorduğumda aldığım yanıt şuydu:

"Önemli olan, birbirinin içine bakmamak; görüşünü, güneşini, havasını kesmemek. Komşuluk ilişkilerini korumak..." diye özetledi (s. 83).

 

Halk Yapı Sanatı Yapıtlarının Üretilmesinde İşveren, Usta, İşçi İlişkileri

Ustalar, gündelik (yevmiye) ile çalışırlarmış. (1940'1arda bir gündelikle bin yumurta alınabiliyormuş.)

İş sırasında ustaların yiyip içtikleri de işverenin üzerine olur

 

Halk Yapı Sanatı Ürünlerinin Yapımında Kullanılan Aygıtlar

Kazma, kürek, dülger kazması, kuru terazi, çamur taşıma tahtası metre, çekül, taş taşıma semeri, gönye (demir-ahşap) (diklik 3, 4, 5 yöntemiyle sağlanıyor), keser, kerpeten, nacak, planya, küştere (tahta kenarlarını düzeltmek için, "yağlama" da deniyormuş), kiniş (kiniş açmak için), düz taban, musra (taşçı malası).

 

Halk Yapı Sanatını İnceleme Yöntemi

Yerleşme biriminin, yönetim ilişkisindeki yeri, insanlarının kimlerden oluştuğu; bunun eskiden beri mi böyle olduğu bilinmeli.

…tüm ilginç evleri önce dıştan, sonra içten gözden geçirmeli.

Öncelikle plan, sonra kitle, görünüş, ayrıntı yönünden özellik gösterenler saptanmalı.

Evler / Yaşlarına göre,  Katlarına göre, Plan çözümlerine göre tasnif edilmeli…

en tipik ev seçilmeli,

 

Yerleşme biriminin genel ilkeleri, Evlerin genel özellikleri, Yapım yöntemleri

Hane Halkının Kimliği

 

Evin / Yapım yılı, Cinsi, kısaca özellikleri, Isıtması, Aydınlatılması, bakımı, onarımı, suyu nasıl sağlanıyor, Pis su gideri, Bahçe…

 

Evin Düzeni / Kim nerede yatıyor, Yemekler nerede, nasıl pişiyor – yeniyor,  Hayvan besleniyor mu…

 

Sosyal İlişkiler / Akşamları nasıl geçiriyorlar, ziyaretler, Bayram ziyaretleri, nereye yakın…

 

Âdetler /  Düğün, sünnet, doğum, kurban vs…

 

Ustalar

Eski ustaların büyük çoğunluğunun ustaları Türk değildi. Çünkü yapıcılık işlerini Türkler yapmazlardı. "Günah"mış... Asıl neden Türklerin askere gitme zorunluklarıydı

(Mübadeleden) sonra yapı işlerinden anlayan insan bulmak pek zor olmuş yurdumuzda.

 

Bitirirken

…

Bektaş, Cengiz. (2001), Halk Yapı Sanatı, Literatür Yayınları, İstanbul

…