Geleneksel Türk Evi Mimarisinde Diyarbakır Evlerinin Yeri Üzerine Bir Değerlendirme

Geleneksel Türk Evi Mimarisinde Diyarbakır Evlerinin Yeri Üzerine Bir Değerlendirme

 

İnsanların geçmişten gelen kültürel özelliklerinin en iyi yansıtıldığı maddi kültür varlıklarından biri, inşa ettikleri evleridir.

 

Diyarbakır / yöredeki en eski toplu yerleşmenin M.Ö.8000 sonlarına indiği saptanmıştır. Çayönü kazılarında M.Ö. 5000 - M.Ö. 4000’de Kalkolitik; M.Ö.3000’de Tunç çağının yaşandığını ortaya çıkarmıştır.

 

Türk evi ilk şeklini, otağdan almıştır. Tek odadan meydana gelen ilk plan şekli olan otağ, Orta Asya’daki kubbe biçimli göçebe Türk çadırıdır. Bu tek odalı çadırın yanına ihtiyaçların artması ve ailenin büyümesi ile birlikte ikinci oda eklenmiştir. Bu odaları birbirinden ayırmak için araya eyvan dediğimiz mekân yapılmıştır.

 

Sofasız plan tipi; Türk evi planın ilk aşamasıdır. Bu tipte mekânlar yan yana dizilmektedir.

İç safalı plan tipi; 18 yüzyılda ortaya çıkmış olup, 19 yüzyılda ise yaygınlaşan, sofanın iki yanına odalar dizilerek oluşturulur.

Orta sofalı plan tipi; 18. yüzyıldan itibaren İstanbul’da yönetici evlerinde uygulanmış / Bu planın bir özelliği, binasının kare planlı olmasıdır. Pahlı ya da oval bir sofası vardır.

 

Türk evinde selamlık ve harem bölümleri dikkat çekmektedir. Selamlık, daha çok misafirlerin kabul edildiği bölümdür.

 

Anadolu’nun kadim bir kenti olan Diyarbakır’da 5 asırlık bir dönemi kapsayan yaklaşık 443 adet tarihi ev vardır.

evler genel olarak kentin Osmanlı hâkimiyeti altında bulunduğu döneme ait yapılardır

 

Geleneksel Diyarbakır evlerinde avlunun etkisiyle genellikle beş farklı plan tipi görülmektedir. Bunlar; dış avlulu L plan, dış avlulu U plan, dış avlulu ara tip plan, iç avlulu plan, orta avlulu plan.

 

Kentte yazlar sıcak, kışlar ise soğuk geçer. Yazın serinlemek, kışın ise ısınmak için evlerde kışlık ve yazlık bölümleri yapılmıştır.

 

Yazlık bölüm, güneşten korunacak şekilde kuzeye inşa edilmiştir. Bu bölümde dikkat çeken kısım üç tarafı ve üzeri kapalı olan eyvandır.

Bir yaz odası olarak düzenlenmiş olan eyvan, ev halkının en fazla zaman geçirdiği mekândır. Yazın serinlemek için eyvanın içinde veya önünde havuz yani selsebil bulunmaktadır

 

Yazlık bölümünde serinletmek için inşa edilen diğer bir birimde bodrum katında, merdivenle inilen serdap (soğukluk) adı verilen, havuzun bir uzantısı şeklinde yapılmış mimari elemandır

 

Diyarbakır evleri; kuzey Mezopotamya ve İran etkisiyle biçimlenmiş kare veya dikdörtgen planlı, açık bir iç avlu etrafında çevrelenen kapalı mekânlardan oluşmaktadır

Genellikle bodrum kat üzerine tek veya iki katlı olarak inşa edilmişlerdir.

 

avludan üst kata çıkış sağlayan merdivenlerden sonra “sahanlık ve gezemek” olarak adlandırılan alanlar vardır…

Avludan üst kata merdivenlerle çıktıktan sonra sahanlıkla karşılaşılır. Sahanlığın uzatılarak eyvan ve odalara geçiş yapan kısmına ise gezemek denir. Gezemek, üst kattaki odalara geçmek için düzenlenmiştir.

 

Odaların içerisinde sedir, ocak, niş, yüklük ve avluya açılan pencere sıraları yer alır

 

tuvalet; iç mekânda değil, dış mekânda, yani avludadır

Üst katlarda tuvalet yapılacaksa o zamanda sofanın ucuna yerleştirilirler.

 

mutfak bölümü, genellikle kadınların kullanım alanı olduğu için haremlik kısımda yer alır. Tek kemer biçiminde avluya açılan mutfağın içerisinde ocaklar bulunmaktadır

 

Kilere giriş, hem avludan hem de mutfak bölümünden sağlanmaktadır.

 

Dar sokaklarla birbirlerinden ayrılan evlerin dış cepheleri sade ve dışa kapalı yapılmışken, avluya yaşam alanına bakan iç cephe hem bol pencereli hem de süslü inşa edilmiştir.

 

Diyarbakır geleneksel evleri yığma yapı olup, bazalt taştan inşa edilmiştir. Bazalt taşı; siyah renkte, erkek ve dişi olanları vardır. Erkek bazalt taşı sık gözenekli, dayanım gücü daha yüksek olduğundan duvarlarda, sütun ve sütun başlıklarında kullanılmıştır. Dişi bazalt taş, gözenekli bir yapıya sahip olup daha çok evlerin avlusunun yer döşemesinde kullanılmıştır. Avlular yıkanırken taşın deliklerine yerleşen su, evi serin tutmaktadır. Ayrıca erkek taşa oranla daha yumuşak bir yapıya sahiptir. Bu yüzden süslemelerde de dişi bazalt taş daha çok kullanılmıştır. Evlerin avluya bakan cepheleri ince yonu taşından yapılmıştır.

…

Yarış, Sahure (2020.), Geleneksel Türk Evi Mimarisinde Diyarbakır Evlerinin, Yeri Üzerine Bir Değerlendirme, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 68, s. 313-340

…