Psikolojiye Giriş: Biliş ve Zihinsel Yetenekler

Biliş ve Zihinsel Yetenekler

Başta düşünce olmak üzere zihne ait olan tüm olgular ve zihinsel işlemlerin hepsi, biliş terimiyle ifade edilir. Düşüncenin üç önemli yapı taşı kavramlar, imgeler ve dildir.

Aralarında belirli özellikleri paylaşan nesneleri kavram adı verilen kategoriler aracılığıyla sınıflandırarak, nesneleri tekil değil kategoriler halinde ele alma imkânı buluyoruz.

Psikologlar, kavramları nasıl oluşturduğumuza dair üç farklı yaklaşım geliştirmişlerdir; kritik özellikler modeli, prototip modeli ve örnek benzerliği modeli.

Önermelerle kavramların temsil edilmesi ile görsel imgelemle kavramların temsil edilmesi arasında temel bir farklılık vardır: İlkinin soyut olmasına karşın, görsel imgeler somuttur.

Dil, en temel düzeyde, fonem adı verilen seslerden oluşmuştur. Bu ses birimleri, dilde anlam farkı yaratırlar.

Kendi başlarına anlamlı olmayan fonemler, birleşerek en temel anlam birimi olan morfemleri oluştururlar.

Fonemlerin birleşerek morfemleri oluşturması gibi, morfemler de birleşerek karmaşık sözcükleri ve sözcükler de birleşerek karmaşık söz grupları ve cümleleri oluştururlar.

PROBLEM ÇÖZME

Problemi doğru yorumladıktan sonra atılması gereken adım, probleme en uygun çözüm stratejisini seçmektir. Deneme-yanılma, zihinsel imgeleme, algoritma ve kestirmeler (heuristics) olmak üzere, problem çözmede sık kullandığımız dört strateji bulunur.

Zihinsel Kurulum: Problemleri belirli bir açıdan algılama ve ele alma eğilimidir. Bu durum, problem çözümünü güçleştirir.

Zihinsel kurulumu bir problemin çözümünde engel haline getiren özelliklerinden biri işleve takılmadır.

ZEKÂNIN DOĞASI

Zekâ: Öğrenme ve uyum davranışını biçimlendiren yetenekleri belirtmede kullanılan genel kavramdır.

Alfred Binet, zekâyı bir yargılama yeteneği olarak görür.

Charles Spearman, zeki insanın, tüm konularda zekiliğini ortaya koyduğunu düşünür. Ona göre zekâ genel bir yapıdır ve varlığını her alanda hissettirir.

Thurstone, zekâyı oluşturan yedi bileşen, yani yedi alt yetenek belirlemiştir.

Çoklu Zekâ Kuramı: Gardner’ın bir değil birçok zekâ olduğunu ve her birinin göreceli olarak diğerlerinden farklı olduğunu ileri süren zekâ kuramıdır.

Üçlü Zekâ Kuramı: Sternberg’ün zekâyı, temel olarak akademik zekâ, pratik zekâ ve deneyimsel zekâ olarak tanımladığı zekâ kuramıdır.

İkiz çalışmaları kalıtımın zekâyı güçlü bir biçimde etkilediğini göstermektedir.

İnsanlarda zekâ açısından görülen farklılıklar sadece kalıtıma bağlanamaz.

ZİHİNSEL TESTLER

Zihinsel test terimini ilk kez Cattell kullanmışsa da, bu tarihsel seyrin başlangıcında, 1880’lerde İngiltere’de Sir Francis Galton’un çalışmaları vardır.

Bugünkü zekâ testlerine benzeyen ilk zihinsel test, 1905 yılında Fransız psikolog Binet’nin Theodore Simon ile birlikte geliştirdiği testtir. Bu ilk modern zekâ testi kolaydan zora doğru sıralanan otuz problemden oluşmaktaydı.

Bu testlerle yaptığı ölçümler sonucu her yaş grubundaki çocuklara ait yeterince veri toplayan Binet, bir yaş grubundaki ortalama test puanını saptamış ve böylece zekâ yaşı kavramını geliştirmiştir.

Binet ve Simon’un geliştirdiği bu test ingilizceye çevrilerek Binet-Simon Zekâ Ölçeği adını almış ve A.B.D.’de defalarca revizyondan geçirilmiştir. Bu revizyonlar arasında en çok bilineni, 1916’da Stanford Üniversitesi’nde Terman tarafından yapılmış olanıdır. Terman’ın yaptığı revizyondan sonra standart hale gelen test Stanford-Binet Zekâ Ölçeği adını almıştır.

Wechsler Zekâ Ölçeği: Hem sözel hem de performans yetenekleri ölçen, yetişkinler ve çocuklar için hazırlanan özgül formları olan bireysel zekâ testidir.

YARATICILIK

Yaratıcılık: Toplum tarafından yeni ve özgün kabul edilen düşünce ya da nesne oluşturma yeteneğidir.

Yeni fikir üretmek, ıraksak düşünme denilen düşünme biçimiyle yakından ilişkilidir. Iraksak düşünmede iyi olan insanlar, problem çözerken, gittikçe genişleyen ve yayılan, yani “ıraksayan” çeşitli yollar üretirler.

---

Psikolojiye Giriş

Editör: Prof. Dr. Sezen Ünlü

Anadolu Üniversitesi Yayını, Yayın nu: 2325

Ekim 2011, Eskişehir