Gülşah Kurt Güveloğlu - Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamelerinde Rize (1925-1929)

Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnamelerinde Rize (1925-1929)

Gülşah Kurt Güveloğlu, Tarih ve Gelecek Dergisi, Haziran 2020, Cilt: 6, Sayı: 2 (s. 526-557)

 

1878 sonrasında Rize, sancak merkezi olmuş ve Lazistan olarak anılmaya başlamıştır.

1881’de Of’un bağlanmasıyla idari yapısı genişleyen Rize / 18 Haziran 1920’de müstakil bir sancak olmuştur

Kasım 1923’te sancağın adının Rize olmasına karar verilmiştir.

20 Nisan 1924’te vilayet olmuştur.

…vilayet olduğunda Rize, Merkez, Hopa ve Atina kazaları ile bunlara bağlı sekiz nahiyeden oluşmaktaydı.

 

Rize liva (sancak) merkeziyken, 1924 yılında Pazar (Atina), Hopa ve Merkez kazadan oluşan bir vilayete dönüştürülmüştü.

Rize vilayetinin merkez kazasıyla birlikte 3 kazası ve bunlara bağlı 8 nahiye ile 349 karyesi bulunmaktadır.

 

Vali / Mehmet Hurşit Bey

Belediye Reisi / Hakkı Bey

 

Rize’nin 20 Nisan 1924’te vilayet olmasının ardından vali Mehmet Hurşit Bey (Akkaya) olmuştur.

Mehmet Hurşit Bey, 1926 yılına kadar bu görevde kalmıştır.

 

1921-22 yılları arasında Lazistan mutasarrıflığına atanan Mehmet Eşref Bey (Sayit) 3 Mart 1926’da Rize valisi oldu.

 

1925 yılında Rize milletvekillerinden Esat Bey (Özoğuz) vermiş olduğu bir takrirde Rize’de ayrı bir cinayet mahkemesinin kurulmasının zorunluluğunu dile getirmiştir.

 

(Bu dönemde Rize milletvekili Esat Bey'in, TBMM başkanlığına vermiş olduğu bir takrir, hem vilâyetteki adlî işlerin yoğunluğunu göstermesi hem de Rize adliyesinin yapısını göstermesi bakımından önemlidir.

Esat Bey, 13 Ocak 1925 tarihinde vermiş olduğu takrirde, "Cinayet muamelelerinin kesret ve ehemmiyetine mebnî Rize'de müstakil cinayet mahkemesiyle hukuk dairesinin Atina kazasında da hâkim muavinliğinin, Mapavri nahiyesine de sulh hâkimliğinin Mart'tan itibaren teşkilleri"nin gerçekleşmesini temenni ettiğini belirtmiş ve bu takrir önce Başvekâlet'e, oradan da Adliye Vekâleti'ne gönderilmek suretiyle işleme alınmıştır. / Cumhuriyet Döneminde RİZE –I, s. 186)

 

1926-27 Devlet salnamesine göre Rize vilayeti merkez kazasının genel nüfusu

133.059 kişi olarak görülmektedir.

 

1927-28 devlet salnamesinde de ilin nüfusuna ait bilgilere bulunmaktadır. Buna göre, kayıtlı genel nüfus merkez kazada 99.720,

1922 yılında Ziraat Müdürü Zihni Derin’in yetiştirdiği fidanları halka dağıtmasıyla vilayette portakal ve mandalina ziraati yaygınlaşmıştır

…portakal, mandalina ve fındık / mısır, arpa, buğday, fındık, pirinç, fasulye, keten, kenevir üretiminin yanında, kıyı bölgelerde balıkçılık, iç bölgelerde ise hayvancılık yapıldığı görülmekte

 

1925-26 devlet salnamesinde Rize merkez kazasının 150 bin dönüm arazide ziraat yapıldığı

 

Merkez kazada 11 milyon kilo mısır, 1 milyon kilo arpa, 1 milyon kilo fasulye, 100 bin kilo tütün, 450 bin kilo patates, 20 bin kilo kendir, 70 bin kilo fındık, 35 milyon adet portakal, 700 bin kilo elma, 500 bin kilo armut, 40 bin kilo ceviz, 15 bin kilo kestane üretilmekte olup, bunlardan 400 bin kilo fasulye, 50 bin kilo tütün, 10 bin kilo kendir bezi, 50 bin kilo fındık, 30 milyon adet portakal, 500 bin kilo elma, 10 bin kilo armut, 10 bin kilo ceviz, 5 bin kilo kestane ihraç edilmektedir. 49 Hopa kazasında 12 milyon kilo mısır 3 milyon kilo fındık, bin kilo tütün ve 5 milyon kilo elma üretilmekte ve bunun büyük kısmı ihraç edilmektedir.

 

1925 senesi Rize vilayetinin merkez kazasının genel geliri 82 bin 812 lira, Atina kazasının 49 bin 788 lira, Hopa kazasının ise 57 bin 701 liraydı. Belediyenin geliri ise Merkezde 16 bin, Hopa’da 6 bin 463, Atina’da ise 3 bin 106 liraydı.

 

…en fazla üretilen ziraai ürünler mısır, portakal ve fasulye

 

…merkez kazasında 1925-26 yıllarında 1 orta, 1 imam hatip, altı aylık kız, 65 ilk erkek okulu

 

(1926-27) Merkezde 40 yataklı bir hastane inşa edildiği

 

1925 yılında Rize vilayetinde herhangi bir şirket ve fabrika yoktur.

 

Rize’de Ziraat Bankasının bir şubesi var

 

Kalapotamos’ta Abidero kereste fabrikası ver /  bu fabrikanın Sadıkoğlu Ruşen beye ait olduğu ve yörede yetmiş kişiye iş imkanı sağladığı belirtilmekte…

Rize merkezde peştemal üretimi yapan bir tezgah vardır.

 

Rize’deki el tezgahlarıyla yapılan dokumacılığın büyük kısmı kendir dokumacılığı ve keten bezi yapımına dayanmakta

 

…

341 senesi zarfında vuku bulan mütenevvi (متنوع)cürümlerin mikdarı 411’dir. (s. 631)

İstanbul matbaası, 1926