Osmanlı İmparatorluğu, Rusya ve Hindistan Üçgeninde İngiltere'nin Boğazlar Politikası

Osmanlı İmparatorluğu, Rusya ve Hindistan Üçgeninde İngiltere'nin Boğazlar Politikası

Belleten, Cilt LXIII – Sayı 237 – Yıl 1999

Esin Yurdusev

İngiltere'nin Boğazlara yönelik politikaları (…) siyasi ve askeri çıkarlarının korunmasında stratejik bir öneme sahip olmuştur. Bu durum 1915 yılına kadar sürmüş ve bu yılda imzalanan İstanbul Antlaşması, İngiltere'nin Türk Boğazları ile ilgili olarak oluşturduğu ve 19. yüzyıl boyunca sürdürdüğü politikanın da sonunu belirlemiştir.

‘Yedi Yıl’ savaşlarının sonunda imzalanan Paris Antlaşması (1763): bu Anlaşma ile Hindistan’ın hâkimiyeti de, Fransa’dan İngiltere’ye geçmiş…

Bunu takip eden, bütün 19. yüzyıl boyunca Hindistan'ın güvenliği ve gerektiğinde müdafaası İngiliz dış politikasının en temel prensiplerinden birini oluşturmuştur.

Bu nedenledir ki, İngiltere'nin Türk Boğazları ve dolayısıyla Osmanlı ile ilgilenmeye başlaması, temelde Hindistan'a yönelik kaygıları nedeniyle ortaya çıkmıştır.

Rusya'nın sahip olduğu alternatif yayılma imkânları, sonuçta dönüp dolaşıp İngiltere'nin denizlerdeki, özellikle Akdeniz'deki varlığına; Hindistan'a ulaşan kara ve deniz yollarındaki en temel çıkarlarına ve giderek bizzat Hindistan'ın kendisine karşı bir tehdit oluşturmuştur.

Tarih boyunca Boğazlar konumları itibariyle, bu bölgeyi kontrol edebilen ve bu bölgede yoğunlaşabilen bir güç merkezine, Karadeniz'i, Akdeniz'i, Anadolu yaylalarını ve Balkanlar'ın büyük bir kısmını kontrol edebilme imkânına sahip olabilecek bir siyasi gücü de sağlamıştır.

Rusya, özellikle 1774 yılında imzalanan Küçük Kaynarca Anlaşması'yla Karadeniz’deki varlığını bir dönüm noktasına getirmiştir. Bu tarihten sonra, özellikle 19. yüzyılın başlarından itibaren Rusya, Karadeniz Filosunu oluşturmaya ve Türk Boğazlarını zorlamaya başlamıştır.

Tehlike görünüşte Osmanlı İmparatorluğu'na yöneliktir; fakat esas itibariyle bu durum Akdeniz'deki güç dengesini ve İngiltere'nin Hindistan'a yönelik en temel çıkarlarını etkileyebilecek niteliktedir.

Bu nedenle bu yıllarda, Rusya'nın Boğazlarda durdurulmasını sağlayacak ve Akdeniz'e inmesini engelleyecek politikalar üretilmiştir.

İşte bu amacın mümkün olabilmesi için, iki önemli şartın gerçekleşmesi gerekmiştir: Bunlardan birincisi, Boğazların kontrolünde dost bir ülkenin varlığı; ikincisi ise, Boğazların gerçekten bir ‘bariyer’ olma özelliğini kazanabilmesidir.

(Bunun için) yapabileceği tek şey Osmanlı'nın devamını desteklemek.

Rusya gibi bir ülkenin Akdeniz'de durdurulması için İngiltere Boğazların Kapalılığı kuralını sadece savaş gemileri için geçerli olmak üzere, yeniden gündeme getirmeye çalışmıştır.

İngiltere'nin bu dönemdeki en büyük hedefi, bu kuralı gerektiğinde Rusya'ya karşı kullanılabilecek uluslararası bir dengeyi oluşturabilmektir.

Fakat tabii ki bu, zaman içinde İngiltere için yeterli olmamıştır. Önemli olan tehdidi oluşturan sebebi yok etmektir.

Kırım Savaşı sırasında ve 1856 Paris Anlaşması'nda İngiltere, Rusya'nın Karadeniz'deki deniz gücünü ve askeri varlığını yok etmeye ve dolayısıyla, Boğazların kapalılığı kuralını güçlendirmeye çalışmıştır.

Bu dönemde güneye doğru yayılması engellenen Rusya, bütün ilgisini ve girişimlerini, var gücüyle doğuya, Orta Asya’daki topraklara kaydırmıştır. Rus tehlikesi dolaylı iken, biraz daha doğrudan bir konuma yükselmiştir.

Özellikle 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı esnasında Anadolu'nun doğu vilayetlerindeki Rus fetihleri, birçok yönden İngiltere'ye tehlike sinyalleri vermiştir.

…bu dönemde Asya'daki Osmanlı topraklarının durumu Balkanlardakinden daha önemlidir İngiltere için.

1877­1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında İngiltere yardımları karşılığında Kıbrıs'ı ve daha sonra da 1882 yılında Mısır'ı işgal etmiştir.

Sultan'ın güveninin yitirilmesiyle birlikte İngiltere, Asya'daki İmparatorluğu'nu tehlikeye sokmuştur.

Hindistan'ın stratejik sınırlarındaki mevcut zorlamalar ve Hindistan'a yönelen tehlikeler, olası bir kriz durumunda, Boğazlar yolu ile Rusya'nın Karadeniz'de sıkıştırılmasını zorunlu kılıyordu.

…bu döneme imzasını atan, Lord Salisbury, bütün ülkelerin savaş gemilerinin Boğazlardan serbest geçiş hakkının olması gerektiğini savunmaya başlamıştır.

Rusya'nın diğer iki Büyük Avrupa Devleti Avusturya-Macaristan ve Almanya ile yapmış olduğu 1881 Antlaşması, Boğazların kapalılığı kuralını İngiltere aleyhine güçlendirmiş.

Rusya, Doğu Rumeli Krizi sırasında rövanşı İngiltere’ye kaptırmıştır.

1891’de başlayan ve 1894'de son aşamasına ulaşan, Fransız-Rus Anlaşması (…) İngiltere'nin Osmanlı ile ilişkilerinde üstlendiği geleneksel koruyuculuk rolünü de büsbütün imkânsız kılacaktır.

Böyle bir durumda, kuzeyden Rusya'nın Karadeniz Filosu, güneyden de Fransa'nın Akdeniz Filosu tarafından sıkıştırılma tehlikesi vardır.

(İngiltere) Boğazlardaki hareket özgürlüğünün artık mümkün olmadığı, resmi bir kararla ortaya konmuştur.

Bu kararın etkisiyle, onu takip eden dönemde başbakan olan Salisbury’nin düşüncesine göre, ‘Doğu Sorunu’ artık İngiltere için çok az bir öneme sahiptir.

Salisbury Rusya ile iyi ilişkiler kurmayı isteyecek.

Osmanlı imparatorluğu yıkıldığı zaman Boğazların kontrolünün Rusya'ya verilmesinin oldukça mümkün olduğunu savunacaktır.

Salisbury, Rusların daha çok Karadeniz çevresi ile Bağdat'ın kuzeyindeki Fırat Nehri vadisi ile ilgilendiklerini, İngiltere'nin ise daha çok Türk Afrikası, Arabistan ve Bağdat'ın aşağısındaki Fırat Nehri vadisi ile ilgilendiğini ortaya koymuştur (A.W.Palmer, ‘Lord Salisbury's Approach to Russia, 1898’, Oxford Slavonic Papers, (Vol. VI, 1955), s.108.).

1900'lü yıllar

Silahlanma yarışı, Avrupa'da ortaya çıkan bloklaşmalar vs. İngiltere'nin diplomatik savunmasında önemli rolü olan ‘Güç Dengesi’ sisteminin alt üst olmasına yol açmıştır.

Bu dönemde İngiliz kabinesinin en önemli imparatorluk problemi, İran'a, İran Körfezi'ne ve Hindistan'ın tampon devletlerine (Iran, Afganistan, Tibet) karşı olan engellenemez Rus ilerlemesidir.

Boğazlarda Rusya'ya verilebilecek ödünlerin, Orta Asya'da İngiliz - Rus Anlaşması'na karşılık (quid pro quo) olarak verilebileceği İmparatorluk Savunma Komitesi tarafından önerilmiştir. Bu konu ile ilgili olarak hazırlanan raporda (1903), daha da açık bir ifade kullanılarak: ‘İstanbul'un ve Boğazların, Rusların ellerinde olmasının, İngiltere'nin Akdeniz'deki stratejik konumunu etkilemeyeceği’ belirtilmiştir (Gooch ve Temperley, British Documents on the Origins of War, not 38, Vol.4, ss.59-60.).

1908'e kadar olan dönemde İngiltere'nin belirgin tutumu, -Rusya'nın Türk Boğazları üzerindeki hassasiyetini bilerek-, Boğazlar üzerindeki muhtemel bir politika değişimini, bu ülke ile arasındaki mevcut problemlerin görüşülmesinde bir araç olarak kullanmak yönünde olmuştur.

Bu yıllarda, Japon ve Rus çıkarları Kore’de çatışmıştır.

İngiltere ve Japonya bu dönemde birbirine yaklaştı.

İngiliz-Japon Anlaşması 30 Ocak 1902’de imzalandı. Bunun akabinde (8-9 Şubat) Japon Savaş gemilerinin Port Arthur’a sürpriz bir saldırı yapması ile Japon -Rus Savaşı başladı.

İngiltere bu dönemde, Boğazlarda var olan statükonun korunmasının en yılmaz savunucusuydu.

Gitgide artan Alman tehlikesi İngiliz-Rus çatışmasının yumuşaması sonucunu doğurmuştur.

Boğazlarda Rus taleplerine yönelik görüşmeler, 1907 İngiliz-Rus Antlaşmasının zeminini oluşturmuştur.

1908 Bosna Krizi'nin patlak verdiği sıralarda Boğazlar meselesi bir kere daha gündeme gelmiştir.

Ruslar Boğazların yalnız Rus savaş gemilerine açılması önerisiyle Londra’ya gelmiştir. İngiltere bu öneriye soğuk bakmıştır.

Trablusgarp Savaşı, Balkan Savaşları sırasında, Osmanlılar Boğazları bütün devletlerin gemilerine (ticaret gemileri dahil) kapatmıştı. Çok doğal olarak bu durumdan en çok etkilenen ülke Rusya olmuştu.

Bundan sonra Rusya, Boğazlar bölgesinin başka bir ülkenin kontrolü altına girmesini engellemek için elinden geleni yapacaktır.

Türk Boğazları ve İstanbul ile ilgili olayların tırmanışı, Birinci Dünya Savaşı'nın patlak vermesini takiben, Osmanlı yönetiminin, 27 Eylül 1914'de Boğazları kapatmasıyla başlamıştır.

Özellikle Ekim sonuna kadar geçen dönemdeki İngiliz çabası, Osmanlı'yı tarafsız kalmaya zorlamak ve bu ülke ile savaş ihtimalinden mümkün olduğunca uzak olmak; en azından, bunu ertelemek olmuştu (J.Heller, ‘Sir Louis Mallet and the Ottoman Empire: The Road to War’, Middle Eastern Studies, (Vol.12, No.1, 1976), ss.3-17.).

(İngiltere’nin 5 Kasım 1914'e kadar Osmanlı Devleti'ne savaş ilan etmesi Boğazlar diplomasisinin en yoğun ve tehlikeli dönemini başlatmıştır.)

Savaş devam ederken Ruslarla gizli anlaşmalar yapıldı. İstanbul ve boğazlar konusunda Ruslara verilen ödünlere karşılık Mısır’ın ilhakı konusunda Ruslardan destek alındı (Winston Churchill, The World Crisis, 1911-1918, 2 Vols. (London: The New English Library, 1968), s.198).

19 Şubat 1915'de Boğazlarda operasyon başlamıştır.

Rusya, Savaş sonunda İstanbul ve Boğazların şartsız olarak Rusya'ya verilmesini isteyen resmi bir başvuru ile gelmiştir.

İngiltere'nin karşılık olarak ortaya koyduğu iki madde bu açıdan oldukça hayatidir. Birinci olarak, daha önce İran'da, 1907 Anlaşması ile tesbit edilen tarafsız bölge, İngiltere'nin nüfuzu altına verilecektir.

İkinci olarak, Arabistan'ın ve Kutsal yerlerin Müslümanların yönetimi altında olması isteği ile İngiltere, ileride bu bölgeleri kendi etkisi altına almayı ummuştur.

…