Dünya Barış Buhranında Boğazlar

Cemil Bilsel - Dünya Barış Buhranında Boğazlar

Türkiye’nin Boğazlara dair beynelmilel umumi taahhütleri bugün 20 Temmuz 1936 tarihli Montrö mukavelesile tesbit edilmiştir.

Boğazlara dair Rus emelleri, Karadeniz’de yerleştikleri günden beri, vakit vakit değişmiş olmakla beraber, bir noktada sabit kalmıştır: Boğazlar, ticaret gemilerine mutlak olarak açık ve harp gemilerine, Rusya lehine, mutlak olarak kapalı olmalıdır.

1833 Hünkâr İskelesi mukavelesi ile temin edilen şekil budur.

Londra’da 13 Temmuz 1841 de aktedilen ilk Boğazlar mukavelesi ile devletin Boğazlarda kadim kaidesi olan kapalılık, devletlerce kabul olundu.

Bu kapalılık 1856 da Paris muahedesi ile teyid edildi.

1871 tarihli Londra konferansı Rusya’nın dilediğini kabul ederek Karadeniz’in bitaraflığını kaldırdı.

(Büyük Savaş) Boğazları kapama harbin gidişi üzerine müessir oldu ve bu sebeple bunları açma teşebbüsleri - bizzat Rusya’nın da İngiltere ve Fransa’ya müracaatı üzerine bu devletler donanmaları ve orduları ile yapıldı.

4 Mart 1916’da yapılan İngiliz - Fransız - Rus anlaşması ile bu iki devlet, İstanbul şehri ile Boğazları Ruslara vermeği kabul ettiler.

Çarlık yıkıldı.

Muvakkat hükümeti deviren Sovyet ihtilâli Rusya’nın mukadderatını ele alınca harbe devam etmek istemedi.

Mondros Mütarekesi

Bu mütarekenin ilk maddeleri Boğazlara aiddir.

1) Çanakkale’nin ve Karadeniz Boğazının açılması ve Karadeniz’e serbestçe geçiş. Çanakkale’nin ve İstanbul Boğazının müttefikler tarafından askerî işgali.

2) Türk sularındaki tekmil torpil tarlalarının, torpido tüplerinin vesair her nevi manilerin yerleri gösterilecek ve bunları toplamak ve kaldırmak için her türlü yardımda bulunulacak.

Boğazları kuvvetle açamamış olan İngiliz ve Fransız ordu ve donanmalarının mütareke ile Boğazlardan geçtiğini ve İstanbul’a geldiğini ve mütareke hilâfına İstanbul’a asker çıkardıklarını görüyoruz.

Boğazları mütareke ile açan devletler Sovyet idaresini yıkmak İçin yapılan General Denikin ve Vrangel ve Amiral Kolçak teşebbüslerine yardım etmek üzere Boğazlardan vapur vapur Yunan askerleri levazım ve mühimmat sevk ettiler.

16 Mart 1921 tarihli Moskova muahedesi

Madde 5 — Boğazların bilcümle akvamın münakalâtı tüccariyesine küşadını ve bu hususta serbestii müruru teminen tarafeyni mütkaideyn Karadeniz ve Boğazların tabi olacağı nizamnamenin ihzarı kat'isini düveli sahiliye murahhaslarından mürekkeb olarak bilâhara teşekkül edecek bir konferansa tevdie muvafakat ederler.

Şu kadar ki mezkûr konferanstan sadir olacak mukarreratın Türkiye’nin hâkimiyeti mutlakasına ve Türkiye ile payitahtı olan İstanbul şehrinin emniyetine bir güna halel iras etmemesi şarttır.

Bu sistemin esaslı kusuru (Lozan’da kabul edilen Boğazlar Sözleşmesi), Karadeniz’de kıyısı olmıyan devletlerce ayni zamanda bulundurabilecek kuvvetlerin âzami miktarının tesbit edilmemiş olmasıdır.

Türk Baş Murahhası bunu istedi. Devletler, hata ederek, kabul etmediler. Bu suretle Rusya Karadeniz’de her devletin Karadeniz’de bulundurabileceği donanmasına müsavi bir kuvvette bulunuyor.

Fakat bu kuvvetlerin bir araya gelmesi halinde, Karadeniz, kıyısı olmıyan devletlerin hükmü altına giriyor, Rus sahil ve donanmalarının emniyeti tehlikeye düşüyordu.

Montrö Mukavelesi Lozan’ın bütün eksiklerini tamamladı. Montrö mukavelesi de mahdud açıklık rejimini kabul etmiştir.

Çarlığın fütuhat ve istilâ siyasetini Lozan’da da Montrö’de de tenkid etmiş ve kendisinin tecavüz emellerinden beri olduğunu ilân eylemiş olan Sovyet Rusya, Lozan’da Boğazların kendi harp gemileri de dahil olduğu halde bütün devletlerin harp gemilerine kapalı tutulmasını iltizam ve şiddetle müdafaa etmiş Montrö’de ise Boğazlardan kendi harp gemileri için geçiş hakkı İstemiştir.

…

İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, Cilt: 5 (3-16), İstanbul, 1939