Yüzyıllık Hesaplaşma Lozan’da Boğazlar Sorunu

Sadık Erdaş - Yüzyıllık Hesaplaşma Lozan’da Boğazlar Sorunu

Lozan Barış Konferansı, meselenin bütün taraflarını bir araya getiren ve üretilecek çözümünde o denli geniş kabul göreceği bir fırsat olması açısından önemli ve aynı zamanda yüz yıllık bir hesaplaşma platformudur.

Lozan’da, Boğazlar’la ilgili üç farklı görüş ortaya çıktı:

Boğazlar’ın hem ticaret hem de savaş gemilerine mutlak olarak açılması, bu açıklığın teminatı olarak Boğazın iki tarafının askersizleştirilmesi, uluslararası bir komisyonun bu işi idare ve kontrol etmesi esaslarına dayanan İngiliz önerisi, Boğazlarda Türk hakimiyetini ve sınırlı bir özgürlük sağlayan Türk önerisi ve Boğazları savaş gemilerine kapatan ve doğal olarak Karadeniz’i bir Sovyet “mare clousum”u haline getiren Sovyet önerisidir.

1841 sözleşmesinden bu yana Boğazlarla ilgili karar ve uygulamalarda soruna taraf olan ülkelerden en az biri geri plana itilmiş ve üretilen çözüm daha başlangıçta tartışmalı bir hal almıştır. Bu bakımdan Lozan, Boğazlar görüşmelerinde bir ilk olarak eşit taraflar arasında bir müzakere konusu olmuş ve bu durum alınacak kararların geçerliliği ve devamlılığı konusunda neredeyse yüz yıldır görülmeyen bir ümit ışığı yansıtmıştır.

İngiltere’nin Lozan’da Boğazlar meselesine yönelik en önemli hazırlık belgesi 15 Kasım 1922 tarihli ve Dışişleri Bakanlığı’nca H.G. Nicolson’a hazırlatılan Boğazların serbestliğine dair memorandumdur.

…konferansta yakın doğu sorununun hiçbir düzenlemeyle daimi olarak karara bağlanamayacağı ve bu nedenle Boğazlar konusunda savaştan öncekinden daha olumsuz bir duruma bırakmayarak Sevr anlaşması şartları hatırlatılmaktadır.

Lenin’e göre “barış ve savaş zamanlarında boğazlar tüm savaş gemilerine kapanmalı, boğazların deniz ticaretine tam bir serbestlikle açılması ve Türkiye’nin ulusal isteklerinin karşılanması” gerekmektedir. Bu bakış Sovyet temsilcileri tarafında konferans boyu tavizsiz bir şekilde dile getirilecektir.

İnönü’ye göre dünyada en güçlü donanmaya sahip bulunan İngilizler, Lozan’da Boğazlar Sorununu en önemli mesele olarak görüyorlardı.

1924 Verilerine Göre Türk Boğazlarını En Fazla Kullanan İlk Beş Devlet

	Toplam Geçiş	Geçiş Yüzdesi	Toplam Tonaj	Tonaj Yüzdesi
İngiltere	972	%18.58	1.984.783	%25.95
İtalya	828	%15.83	1.518.052	%19.85
Yunanistan	712	%13.61	827.250	%10.81
Fransa	300	%5.73	570.412	%7.45
Romanya	318	%6.08	364.134	%4.76

Boğazların savaş gemilerine kapalı olması ilkesini 1914’e kadar hararetli biçimde savunan İngiltere bu konferansta serbest geçiş savunucusu durumuna gelmiştir.

İsmet Paşa, 8 Aralık 1922 günkü oturumda Boğazlara tatbik edilmesini istediği usulü üç esasta topluyordu:

1- İstanbul ve Marmara’nın güvenliği için denizden ve karadan gelecek baskınlara karşı koruyacak garantiler verilmesi.

2- Karadeniz’e geçecek deniz kuvvetlerinin Boğazlarda ve Karedeniz’de bir tehlike yaratmamaları için sınırlandırılması.

3- Savaş ve barış zamanlarında ticaret gemileri için geçiş serbestliği.

Boğazlar meselesinin son oturumu 1 Şubat 1923’te yapıldı. / (s. 327-348)

…

…

90. Yılında Lozan ve Türkiye Cumhuriyeti Sempozyumu Bildirileri, 2 Cilt, Yayına Hazırlayanlar: Duygu Türker - Murat Saygın - Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara-2015