Lozan’da başarıyı ölçmek konular bazında bir değerlendirme

Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi S. 53, (Lozan Antlaşması Özel Sayısı), 2013, s. 155-200

Yrd. Doç. Dr. Ali Ulvi Özdemir

Türkiye’nin taleplerini elde etme bakımından en büyük zorluğu, çoğunlukla hali hazırda elde etmemiş olduğu noktalarda talepler dile getirmesi olmuştur. Buna karşılık müttefikler açısından kendi talepleri, daha çok hali hazırda elde tuttukları çıkarların ne kadarından vazgeçecekleri bağlamında ileri sürülmüştür.

Gerçekten de Lozan Konferansı’nın kesintiye uğrayıp tekrar bir savaşın başlaması olasılığını göze almak ile taleplerini dengelemeye çalışmak, Lozan Konferansı sırasında Türk tarafını en çok sıkıntıya düşüren konu olduğu anlaşılmaktadır.

Mustafa Kemal Paşa’nın Rauf Orbay’a yazdığı 28 Ocak 1923 tarihli telgraf:

“Kabul etmekle uğrayacağımız zararlarla askeri faaliyete geçmekle elde edeceğimiz sonucu çok dikkatle karşılamak zorundayız.” /  Şimşir, Lozan Günlüğü, s.386.

Lozan’da çözümlenecek konular bilindiği üzere başlıca 3 kategoride ele alınmış ve bu kategorilerin her biri ayrı bir komisyonun sorumluluğuna verilmiştir. Bunlar, toprak sorunları komisyonu, kapitülasyonlar ve azınlıklar komisyonu ve iktisadi ve mali konularla ilgili komisyondu.

Türkiye’nin Talepleri ve Sonuçları (s. 168 vd.)

Konu	Türkiye ne istedi	Müttefikler ne dedi	Sonuç
Batı Trakya	Halk oylaması yapılsın	Halk oylaması yapılmasın	Halk oylaması yapılmadı.
Trakya Sınırı	Doğu Trakya için 1913 sınırı geçerli olsun	Meriç'in sol yakasında Türkiye'ye toprak verilemez.	Karaağaç Türkiye'de kaldı.
Ege Adaları	Küçük ve yakın adalarla, İmroz, Bozcaada Tavşan Adaları ve Semadirek Adası Türkiye'ye bırakılsın. Diğer adalar askerden arındırılmalı, tarafsız ya da müstakil olmalı.	Müttefikler (özerkliğe karşı çıktı) Semadirek, Limni, Bozcaada, İmroz (Gökçeada) adaları askerden arındırılmasını kabul etiler.	Tavşan Adaları, İmroz ve Bozcaada Türkiye'ye bırakıldı. Semadirek Yunanistan'a, Meis İtalya'ya bırakıldı. Asya kıyısından 3 milden az bir uzaklıkta bulunan adalar Türkiye'ye bırakıldı.
Osmanlı Borçları	Osmanlı borçları Osmanlı'dan ayrılan topraklara paylaştırılmalı. Türkiye borçların Frankla ödenmesini istedi.	1914 yılına kadar olan borçların bölüşülmesini kabul ederek (Yunanistan bunu reddetti), 1914-1918 yılına kadar olan borçların tamamının Türkiye tarafından üstlenilmesini istedi. Borçları altın olarak veya İngiliz sterlini olarak tahsil etmek istediler.	1914 yılına kadar olan borçlar Osmanlı İmparatorluğu'ndan ayrılan devletler arasında bölüştürüldü.
Trakya Sınırının Ve Boğazların Askerden Arındırılması	Türk topraklarının saldırılara karşı savunulacağı yolunda garanti	Güvence vermeyi kabul etmediler.	Türkiye'nin Yunanistan ve Bulgaristan ile olan sınırlarının her iki yanındaki 30 km'lik bir şeridin askerden arındırılması, Boğazların her iki yakasında genişliği değişecek şekilde bir şeridin askerden arındırılması,
Boğazların Savunulması	Gelibolu’da 5.000 kişilik bir garnizon bulundurmak istedi. Marmara Denizinin Anadolu kıyılarının kayıtsız olarak tahkimi ve bu denizde Türk donanmasının hareket özgürlüğü açısından kısıtlama kabul edilmedi.	İtilaf Devletleri Gelibolu Yarımadası'nı Boğazların her iki yakasında bulunan askerden arındırılmış bölgeye dahil etmek istediler.	Gelibolu Yarımadası askerden arındırılmış bölgeye dahi edildi.
Yunanistan'ın Ödeyeceği Tazminat (Tamirat)	Türkiye Yunanistan'ın Anadolu'daki işgali süresince yaptığı hasarların tazmini istedi.	Yunanistan Tazminat (Tamirat) Ödemek istemedi.	Türkiye tazminattan vaz geçmiştir. Buna karşılık Karaağaç Türkiye'ye bırakıldı.
Kapitülasyonlar	Kapitülasyonlar bütünüyle kaldırılmalıdır.	İtilaf Devletleri bunu kabul etmedi.	Kapitülasyonlar kaldırıldı.
Musul	Türkiye'ye verilmelidir.	Musul Türkiye'ye bırakılamaz.	Musul konusu Lozan Antlaşmasının İmzalanması'nın ardından Milletler Cemiyeti'ne gitti. Buradan Türkiye'nin istediği sonuç çıkmadı.
Adakale	Türkiye Adakale'nin kendisine bırakılmasını istedi.	İtilaf Devletleri bunu kabul etmedi.	Lozan Antlaşması'nda sözü edilen adaların dışındaki diğer adalar üzerindeki haklarından vazgeçmiş sayılacağı hükme bağlandı.
Kabotaj Hakkı	Türkiye kabotaj hakkını istedi.	İtalya, Fransa ve İngiltere'ye tanınan Kabotaj hakkının 2.5 yıl boyunca devam etmesi ısrarından daha sonra bu devletler vazgeçti.	Kabotaj hakkımız kabul edildi
Savaş Tutsakları	Türkiye savaş tutsaklarının hemen serbest bırakılmasını istedi.	Yunanistan ilke olarak esir değişimine karşı çıkmadı.	Türk esirler alındıktan sonra Yunan esirlerinin iadesi kabul edildi.
El Konulan Altınlar	Türkiye savaş döneminde İtilaf Devletleri'nce en konulan 5 milyon altın liranın kendisine verilmesini istedi.	Müttefikler bu talebi reddettiler.	Lozan Antlaşması ile Türkiye, bu kapsamdaki her türlü haktan vazgeçmeyi kabul etti.
Sınırlarımız Dışında Kalan Bölgelerde Halkoylaması	Misak-ı Milli'nin 1. Maddesinde belirtildiği üzere Mezopotamya (Irak), Hicaz, Mısır ve Suriye'deki halkların kendi yönetimlerini özgürce seçmeleri (halkoylaması yapılması) gerektiğini belirtti. (Ancak Musul adı dile getirilerek plesibit istenmedi.)	İngilizler halkoylaması (plesibit) fikrini kabul etmedi.	Lozan Antlaşması'nda sınırlarımız dışında kalan bölgeler için halkoylaması hükmü yer almadı.
Birinci Dünya Savaşı Öncesi El Konulan Türk Savaş Gemileri	Birinci Dünya Savaşı'ndan önce İngiltere'den sipariş edilen ve bedelleri ödendiği halde el konularak kendisine verilmeyen Sultan Osman ve Reşadiye adlı savaş gemilerinin bedeli olarak 5 milyon İngiliz lirası talep etti.	İngilizler bu bedeli ödemeyi kabul etmedi.	Lozan Antlaşması ile Türkiye, 1914 yılında İngiltere'nin el koyduğu savaş gemileri için ödenmiş bulanan parayı İngiltere'den ya da İngiliz uyruklu kişilerden istememeyi kabul etti.

Müttefiklerin Talepleri ve Sonuçları

Konu	Müttefikler ne istedi	Türkiye ne dedi	Sonuç
Boğazlar Konusu	İtilaf Devletleri esas olarak geçiş serbestisi istedi. Buna ilave olarak Boğazların her iki yanındaki bir şeridin askersizleştirilmesi istendi.	Serbest geçişe karşı çıkmayan Türkiye, Boğazların savunması konusunda ısrar etti. Askerden arındırma olacaksa da Müttefiklerden Boğazların korunması konusunda garanti istedi. Ayrıca Marmara denizinin “Boğazlar” teriminin dışında tutulmasını istedi.	İlişkin Sözleşme" ile Türkiye, genel olarak serbest geçiş esasını, Boğazların her iki yakasında askerden arındırılmış bölgeler oluşturmayı kabul etti. Ayrıca "askerden arındırılmış bölgelerin güvenliği tehlikeye düşecek" olduğunda alınacak tedbirlerin kararlaştırılması yetkisi Milletler Cemiyeti'ne bırakılmıştır.
Boğazlar Komisyonu	Müttefikler, Boğazlar Komisyonu'nun askersizleştirilmeyi ve diğer denetleme yetkilerini de içeren bir komisyon tasarısı öne sürdüler.	Türkiye kurulacak Boğazlar Komisyonu'nun varlığını kabul etti, ancak bu komisyonun sadece boğazlardan geçişlere ilişkin hükümleri denetleme yetkisi olması gerektiğini belirtti.	Komisyon için, "savaş gemilerinin ve askeri uçakların geçişine ilişkin hükümlerin gereği gibi göz önünde tutulup tutulmadığını bakmakla görevli olacaktır" hükmü yer almıştır.
Savaş Tazminatı	Müttefiklerin Türkiye'yi işgal ettikleri dönemde yapmış oldukları giderler Türkiye tarafından üstlenilmelidir. Bu rakam müttefiklerce 15 milyon altın lira olarak talep edildi.	Türkiye bu yüzden bu talebi hiçbir şekilde görüşemeyeceği yanıtını verdi. Daha sonra eğer Yunanistan tazminat öderse, müttefik devlet vatandaşlarının zararını ödeyeceğini taahhüt etti.	Türkiye ve İtilaf Devletleri savaş tazminatlarından karşılıklı olarak vazgeçmeyi kabul etmişlerdir.
Ege Adaları	Lord Curzon Bozcaada’yı Türkiye'ye bırakmayı kabul etti, ancak İmroz Adası'nın Yunanistan'a bırakılmasını talep etti.	Türkiye İmroz, Bozcaada, Semadirek ve Meis adalarının kendisine bırakılmasını istedi.	Tavşan Adaları, İmroz ve Bozcaada Türkiye'ye bırakıldı. Semadirek Yunanistan'a, Meis İtalya'ya bırakıldı.
Çanakkale'de İtilaf Devletleri Askerlerine Ait Mezarlıklar	Müttefikler Gelibolu yarımadasındaki kendi askerlerine ait mezarlıkların mülkiyetini istediler. İngilizler Arıburnu savaş alanının mezarlık gibi kendilerine tahsisini istediler.		İtilaf Devletleri askerlerine ait mezarlıklar bu ülkelerin kullanımına bırakıldı. Arıburnu’nda bir bölge mezarlık olarak İngiliz Hükümetine bırakıldı.
Mübadele	İtilaf Devletleri Türkiye ile Yunanistan arasında bir nüfus mübadelesi yapılmasını istediler.	Türkiye'nin bütün Rum nüfusunu kapsamasını istedi	Batı Trakya'da oturan Müslümanlar ve İstanbul'da oturan Rumlar mübadele dışında kaldı.
Kapitülasyonlar	Kapitülasyonları başka bir adla devam ettirmek istediler.	Türkiye Kapitülasyonların tamamen kaldırılmasını istedi.	Kapitülasyonların her bakımdan kaldırıldı.
Yabancı Şirketlere Ayrıcalıklar	İtilaf Devletleri, hukuken Türk uyruklu olan yabancı şirketler için tazminat istediler.	Antlaşmaya şirketlere özel ayrıcalık hükümleri konulmasını reddetti.	29 Ekim 1914'ten önce yapılmış bazı sözleşmelerin geçerli olacağına ve Türkiye'nin bu ayrıcalık sözleşmelerine onay vermeme durumunda bir tazminat ödemesi gerekeceği hükme bağlandı.
Yabancılara ait okullar	Türkiye'de kalsın.	Belli şartlar altında kalabilirler.	Müslüman olmayan azınlıkların okul kurmak, yönetmek, denetlemek ve buralarda kendi dillerini serbestçe kullanmak, ilk okullarda anadilleriyle öğretimde bulunmak hakkını kabul etti.
Ermeni Yurdu	Amerikan Heyeti Ermenilere yurt verilmesini istedi.	Türkiye toprakları üzerinde bir Ermeni yurdu fikrini kesinlikle reddetti.	Antlaşmaya böyle bir konu dahil edilmedi.
Azınlıklar	Bağımsız bir örgütün azınlıkların korunmasını denetlenmesi önerildi. Müttefikler Türkiye'de yaşayan "Müslüman azınlık" kategorisi oluşturmaya çalıştılar	Türkiye bunu reddetti. Türkiye sadece "Müslüman Olmayan Azınlıklar" ya da "Hıristiyan Azınlıklar" deyiminin kullanabileceğini belirtti.	Lozan Antlaşması'nda buna ilişkin hüküm yer almadı. Türkiye'nin sadece "Müslüman olmayan Azınlık" kavramına izin veren tavrı kabul gördü.
Adli Kapitülasyonlar	Azınlıkların yargılanacağı mahkemelerde yabancı hakimler de olsun	Türkiye bu önerilerin hepsini reddetti.	Antlaşmada söz konusu kişilerin "malları, hakları ve Çıkarları bakımından Türkiye'de ülke kanunlarının ve makamlarının en tam ve sürekli korumasından yararlanacaklardır." Hükmü yer aldı.
İtalyan Tabiyetine Geçirilmesi İstenen Türk Vatandaşları	İtalyanlar 2.500 aile reisinin İtalyan Vatandaşlığına geçmesini Türkiye'nin kabul etmesini istediler	Türkiye bu sayıyı 1.000 kişi ile sınırlamak istedi.	Türkiye bu sayıyı 1.500 kişi olarak kabul etmek zorunda kaldı.
Musul	Musul Türkiye'ye bırakılamaz. Anlaşmazlık sürerse Milletler Cemiyeti'nin hakemliğine başvurulmalıdır.	Türkiye Musul'un kendisine verilmesini isteyerek konunun Milletler Cemiyeti'ne götürülmesini kabul etmedi.	Musul konusu Lozan Antlaşmasının imzalanmasının ardından Milletler Cemiyeti'ne gitti. Buradan Türkiye'nin istediği sonuç çıkmadı.

Lozan Antlaşması eşitler arasında bir pazarlık olmasına rağmen Türkiye’nin pazarlık gücünü zayıflatan çok önemli bir nokta, Türkiye’nin taleplerinin neredeyse tamamının elinde olamayanlara yönelik olmasına karşılık İtilaf Devletleri’nin taleplerinin çok azının (Türkiye sınırları içinde bir Ermeni Yurdu kurulması gibi) hali hazırda ellerinde olmayanlara yönelik olmasıdır.

Dolayısıyla Lozan Konferansı Boyunca Türkiye, fiilen elinde olmayan getirilerin kendisine verilmesini talep etmiştir. Bir başka deyişle Konferans, büyük çoğunlukla İtilaf Devletleri’nin hali hazırda ellerinde tuttukları getirilerden Türkiye’nin ne kadar alacağı üzerine yürütülmüş bir pazarlığı içerir.

…