Doğu Karadeniz Köy Evlerinde Aşhsane Mekânı Üzerine Notlar

Mustafa Reşat Sümerkan - Doğu Karadeniz Köy Evlerinde Aşhsane Mekânı Üzerine Notlar

Doğu Karadeniz köy evlerinde aşhane; yemek pişirilen, oturulan (…) çok amaçlı bir mekânın yaygın adlarından biridir.

Çadırlı toplum üyelerinin, taş ve ahşabı bulunca hemen birkaç odalı ev yapacağını düşünmek mümkün değildir.

Zaman ilerledikçe değişen, başkalaşan gelenekler ve farklı örnekleri görerek bilgilenme süreci; iç bölümün birden çok mekâna ayrılmasını sağlamış olmalıdır (s. 11).

…aşhane adı, bölgenin birçok yöresinde değişiklikler göstermekte:

Giresun: Aşhane, İçeri, İçerisi, Bucaklık

Trabzon: Aşhane, Avliya, Yerevi, Yerüstü, Yeryüzü

Rize: Aşhane, Ateşlik, Eviçi, Ev, Ocak, Ashana, Ohormonduni (s. 12-13)

Aşhanede yapılan işler: Yemek hazırlıkları, Pişirme, ateş yakma, yemek yeme, bulaşık yıkama, turşu kurma, süt ürününü hazırlama, fındıkları kurutulmuş yeşil dış kabuklarından soyarak ayırma, mısır soyma-ayıklama, akraba-komşu ziyaretçileri ağırlama, kına-nişan gibi törenleri düzenleme vs. (s. 13-14).

Aşhaneler, eğimli yamaç üzerinde kurulan evlerin arka yönüne yerleştirilmiş ve toprak üzerine oturtulmuştur.

Aşhanelerin bir başka işlevi de, evin diğer mekânlarına geçiş sağlayan bir tür “Sofa” görevi üstlenmesidir.

Giresun yöresinde tüm odaların kapıları salona açılır.

Trabzon yöresinde yatak odalarının kapıları doğrudan aşhaneye açılır.

Rize Hemşin, Çamlıhemşin yörelerinde, aşhaneden “Hayat”a geçilir. Hayat üç, dört adet yatak odası kapısının açıldığı bir sofadır (s. 14).

Trabzon yöresi köy evlerinde, aşhanenin yatak odası tarafında, tahtalarla yapılmış, en az 60 – 70 cm. genişliğinde ve yerden bir merdiven basamağı kadar yüksek set vardır. Evin iki yan duvarı arasında düzenlenmiştir. Bu yükselti “Tahtaüstü”, “Badama” gibi adlarla bilinir. Döşeme anlamına gelen Badama’lar, aşhanede minderli ya da mindersiz, oturulan uzun bir sedir düzlemidir.

…badama üzerinde menteşeli kapakla korunan bir geçit alt katta bulunan ahır bölümüne açılır. Trabzon yöresinde “Furzihte”, “Furçıkti”, “Kadarahti”, “Kepenk” adlarıyla bilinen bu geçişler kullanılarak ahıra inilebilir, sebze artıkları atılabilir.

Evler çoğunlukla, arka yönlerinde yükselen eğimli yamaca yaslanmıştır (s. 16).

Hemşin, Çamlıhemşin yörelerinde, Aşhane girişlerinde bir çardak yer alır. “Çardak” ya da “Dış Hayat”, bu yönde aşhane duvarının geri çekilmesiyle oluşan üstü kapalı, önü açık bir mekândır (s. 17).

Zemine oturan aşhanelerde zemin kaplaması topraktır.

Toprak döşemeler, çıplak ayakla rahatça gezildiğinden vücut elektriğini alarak bünyeyi sağlıklı kılar (s. 18).

Açıkta yakılan bu ateşin dumanı tüm aşhaneye yayılır. Mekân içine yayılan yoğun duman duvarların kararmasına yol açtığı gibi, insanları da rahatsız eder. Dumanın çabucak yükselerek yapı dışına çıkışını sağlamak için, aşhaneye tavan döşemesi yapılmamıştır. Duman, saçak arası ve çatıdaki boşluklardan yükselerek çıkar.

…çatının ana taşıyıcı direkleri altına yerleştirilen ve aşhane üzerinden geçirilen bir ahşap kirişin sembolik önemi vardır.

…bu kirişin kesit ölçüleri, ev sahibinin maddi gücünün de göstergesi olarak bilinir. Bu yüzden de aşhane tavanında, taşımakta olduğu yükün çok ötesinde ölçüleri olan, çok kalın kirişler görülür. Trabzon, köprübaşı ilçesi köylerinde adı “Zor ağacı”, “Zor kirişi” olan bu kirişlerin ormandan kesilerek eve taşınmasındaki zorluklar bile yıllarca anlatılır.

Ocaklar Giresun ilçeleri, Maçka vadisi, Of, Çaykara yörelerinde şömine ölçülerindedir. Geri kalan yörelerdeyse, arka taş duvarın 2-3 m. önünde ve bazen 5 m. açıklık geçen kemerlerle korunmuş ayrı bir oda konumundadır. En yüksek noktası insan boyunu geçmeyen kemerin görevi, dumanın aşhane ortamına yayılmasını engellemektir (s. 19).

Aşhane donatıları

Duvara monte edilmiş şekilde tabak, çanak, sahan, tas, bardak, maşrapa vb. eşyalar için açık raflar (terek). Sahan, tencere vb. saklamaya yönelik kapaklı eşya dolapları. Sandık biçiminde, üstten kapaklı un kapları. Ocak üzerinden sarkıtılmış durumda, efsane ve söylentilerde de adı sıklıkla geçen ocak zinciri (kremul, kremuli, klemur).

Duvar diplerine dizili turşu teneke ve küpleri, ahşaptan yapılmış yoğurt, ayran, yağ, su kapları (kufa, külek, varel), yayık, kazanlar, güğüm ve ibrikler, yufka sacı, sacayak, duvarda çivilere asılı kaşıklık sepeti, tavalar, elek, kalbur, kepçeler. Yuvarlak yer sofrası ya da bakır sini ve ayağı (s. 22).

---

UKHAD 1 (2) HAZİRAN 2015