Samsun Tarihinde Önemli Olaylar - Kazım Dilcimen

Kazım Dilcimen - Samsun Tarihinde Önemli Olaylar

Samsun Bölgesinin ilk insanları

Tekkeköy’deki mağaralarda yaşayan insanların dördüncü buzul devrinde bu bölgede bulundukları ve kullandıkları musteriyen aletlerinin buna delil olduğu belirtiliyor (s. 5).

İsa’dan 4 bin yıl kadar önce (…) Kastamonu Samsun, Trabzon çevresine de Gaskaslar yerleşiyordu.

Gasgaslar eneolitik devreye yükselmişlerdi. Bu zümre bir yere yerleşip site kurarken etraflarında bulunanlar soydaşları olduğu için olacak sitelerin etrafını bir duvarla çevirmece lüzum görmemişlerdi.

İşte bu sitelerden bir tanesi de İsa’dan önce tahminen 3500 yıllarında Anadolu’ya gelip yerleşmiş bulunan Gasgaslar tarafından bugünkü Samsun'un 3 kilometre kadar güneydoğusunda ve Mert ırmağı kenarında ilk Samsun şehrini kurdular (s. 7).

(İÖ. 2. binyıldan itibaren bölge) Hitit şehirlerinden biri haline geldi.

Friglerin Hititleri ortadan kaldırdıkları dönemde Samsun civarındaki yerleşimler de yok edildi (s. 7-8).

Samsun’un Yunanlılara Geçişi

Akalar Yunan illerini işgal ettiler. Girit ve Fenikelilerden gemicilik öğrendiler.

Fenikeliler gibi Karadeniz’e çıktılar.

Bu denizin adı (manda) 1ar dilinde karanlık veya kara anlamına gelen Ashaena idi.

Mandalar yani Medler çoktan beri Anadolu’da bulunuyorlardı. Henüz İran topraklarında hükümet kuramamışlardı.

Yunanlılar doğuda altın yapağılı koyunları aramağa gidiyorlardı.

Kızılırmak ve Yeşilırmak deltalarını gördüler. Sahilde gördükleri insanlar silahlı ve savunmaya hazır idiler. Fakat hepsi de sakalsız ve bıyıksız olduğu için onları kadın zannettiler (s. 9).

…altın yapağılı koyunları bulmadan memleketlerine dönünce herkesi hayrete düşürmek için kadınlardan ibaret ve başkenti Terme havalisinde bulunan bir Amazonlar devletinden söz açtılar.

Hâlbuki bunlar Hititlerdi ve Sümerler gibi üstün bir medeniyete yükseldiklerinden sakal ve bıyıklarını tamamen yontuyorlardı.

Yunanlılar ilk zamanlarda buralarda yerleşemediler.

İÖ. 1200 yılında Dorların akınından kurtulmak için Anadolu batısına siteler kurdular.

İÖ. yedinci asırda bu şehirlerden biri; Milet (kendi kolonilerini kurmak için Karadeniz kıyılarına açıldı)

İşlerinin yolunda yürümesi için Akseinos yerine bu denize konuk sever deniz anlamına Pontus Euxinus sözünü kulandılar (s. 10-11)s.

Bunlar Samsun taraflarına da geldiler orada eski fakat küçük bir kasaba buldular (…) bu kasabaya-Amisus dediler (İÖ. 562).

Yunan Pers mücadelesinden sonra (…) Perikİes, Atinalı fakır vatandaşlarını (…) Amisus'a gönderdi. Bunların başında (Atekles) vardı (İÖ.453). Yeni yurtlarına gelen bu Atinalılar Amisusa Pire adını verdilerse de bu ad tutunamadı (s. 11).

Pontus İdaresinde Samsun

Samsunun bulunduğu, yerler az çok Asur tahakkümünü çektikten sonra İran hükümdarı Kuruştan itibaren Anadolu; Yunan siteleriyle birlikte tamamen İran’a bağlanmış…

Daryus I ve Kerkes (…) Yunanlıları kendilerine bağlamak üzere büyük bir savaş açmışlardı. İranlılar bu savaşın sonunda yenildiler.

Makedonya kıralı Büyük İskender, İran topraklarına girdi.

İskender’in ölümünden sonra Samsun havalisinde Pontus devleti kuruldu.

En önemli hükümdarları Mitridat Opator yani Bağışlayıcı Mihirdattır.

Amisus’u başkent yaptı (İÖ. 125).

Kırım’ı buradan işgal etti (s. 12).

Romalılar Yunan site ve topraklarını türlü bahanelerle ellerine geçirdi.

(Romalı) Lucullus kumandasındaki kuvvetler Samsun'a pek yakın olan Bafra'yı kendilerine merkez yaptılar.

Samsunu» Samsunlu general Kallimak müdafaa ediyordu.

Savaş içinde Samsun hazinesi gizli bir yere kaldırılmıştı.

…şehir teslim olduğu için yağma edilemezdi. Küçük bir yangın şehrin yağmasına sebep olabilirdi. Nihayet yangınlar çıkardılar ve şehri tamamen yağma ve tahrip ettiler (İÖ. 71).

Samsunun Roma idaresine kesin olarak geçmesi, Jul Sezar tarafından Farnas II’nin yenilenmesiyle mümkün oldu (İÖ. 46). (s. 15)

İslâm Samsun’un Kuruluşu

Tuğrul Bey Sultan olunca (1040) (…) Selçuklular, bütün İran’ı, Irak’ı, Azerbaycan’ı işgal etti.

Gürcü kıralı Liparit ve Bizans kuvvetleri doğu Anadolu’da mağlup edildi (s. 16).

1084 de Danişmend Gizinin arkadaşlarından Kara Tegin, Çankırı’yı aldıktan sonra Sinop’u da almıştı.

Sulu Beğ, Samsun’u sarmış fakat düşüremediği için onun yanında yeni bir kale yaptırmıştı.

Türklerin kurduğu bu kale; bugün adı unutulmamış olan kale mahalle ünden ibaretti Kalenin duvarları 1870 yılı büyük yangınına kadar duruyordu. Şehrin yeni baştan inşası karşısında o zamanın İdarecileri bu kaleyi yıkmakta beis görmediler, mamafih deniz tarafında kale kalıntıları halâ görülmektedir (s. 18).

Samsun Darphanesinde Bir Olay

Selçuklular 1243 yılında Moğollara mağlup oldular ve bundan sonra Moğolların tahakkümü altına girdiler.

Selçuk sultanları her yıl muntazaman bağlı bulunduktan İlhanlılara para yetiştirmek zorunda kaldıktan için Samsunda para basılmasına karar verdiler ve bir darphane kurdular.

Samsunda ilk basılan para 696 H. yılına rastlayan 1296 yılında Selçuk Sultanı Mesut II adınadır (s. 21).

İlhanlılardan Sonra Canik

Ebu Said’in evlatsız olarak ölümünden sonra (736 H. - 1335) İlhanlıların iç işleri karıştı…

Güneybatı ve Batı Anadolu Beğleri bundan sonra daha çok önem kazanmış ve devletleri pekinleşmiştir. Sivas’ta oturan Eretna da bağımsız kalmak için bu suları en uygun ve elverişli buldu.

Samsun ve çevresi Eretna’yı tanıdı.

Fakat Eretna’nın yerini tutanlar, Türkmenler tarafından saygı görmedi, her Boy ve Oymak kendi babına işler çevirmeye, bakımsız devletler kurmaya yeltendi. Bu yeltenmelerden Canik Beğleri türedi (s. 27-28).

Canik Beğleri

Canik Bejleri en az 5 bölgede yerleşmiş 5 aileden ibarettir.

1 - Kubat oğulları

2 - Taşan oğulları

3 - Bafra (Kavya) Beğleri

4 - Canikli Tacettin ve oğulları

5 - Hacı Emir ve oğulları

Kubat oğulları

Selçuk Sultanlarından II. Mesudun evlâtlarıdır.

II. Mesudun oğlu Sultan Altunbaş Gazi Çelebi, Amasya'yı kendine Başkent yaparak uzun zaman saltanat sürmüştür. Bir düzineye yakın oğlu vardı. Oğullarından birisinin adı Keybubat idi. Keybubat sözü; daha fazla ve kısa bir biçimde (Kubad)'a çevrilerek kullanılıyordu. Bu aile, Amasya’yı kaybettikleri için daha çok dayandıkları Lâdik taraflarına yerleştiler.

Bunlardan Cüneyd Bey Samsun’da iken Yıldırımın orduları Samsun önünde göründü.

…kalesinin kapısını Yıldırıma açtı. Yıldırımın yanında, Aleksandr Şişman vardı. Yıldırım Samsun’a Cüneyt Bey yerine Aleksandr Şişmanı tâyin etti.

İslâm ve Kâfir Samsun’u birbirini çekemezlerdi.

Şehir bir yangından sonra düşüp tahrip edildiği için, biricik kalan Samsun şehri halkı tarafından buraya Kara Samsun adı verildi.

Taşan oğulları

Emir oğlu Taşan Bey, Altunbaş Gazi Çelebinin vezir veya komutanlarındandı.

Altınbaşın ölümünden ve Moğol şiddetinin zayıflamasından sonra Köprü, Zetin, Merzifon ve Havzada bir hükümet kurdu.

Zekeriya Beyin Umur ve Haydar adında iki oğlu vardı.

Haydar Bey; durumu icabı, kuvvetli hükümdarlarla, komşu beyliklere türlü hediyeler göndererek mevkiini muhafaza eder ve ben ölene kadar kimseye tâbi olamam derdi.

Haydar beyin çok güvendiği Tayfur adındaki adamı, Yürgüç Paşanın adamları tarafından kandırıldı (Yürgüç Paşa, II. Murat’ın lalası). Yürgüç Paşa bu sayede kaleyi ele geçirdi.

Bafra (Kavya) Beğleri

Bafra, liman gölünden istifade ederek yerli ve yabancı gemicileri kendisine celbediyor ve bu Beyliğin yaşadığı zamanlarda pek önemli bir aşamı bulunuyordu.

Gerek Yıldırım ve gerek Mehmet Çelebinin bu çevreye yaptıkları saldırgansa yürüyüşlerini anlatan tarihlerde Bafra adına hiç rastlanmamaktadır.

Canikli Tacettin ve oğulları

1348 tarihinden itibaren Niksar’a hâkim olan Tacettin Bey çalışkan bir adamdı.

Trabzon imparatoru Aleksi II’nin (1340 - 1390) kızlarından Evdoksya ile evli idi. Tacettin’in Ölümünden sonra Evdoksya; Bizans imparatoru, Jan Pateolog V. (1379 - 1390) oğlu Manel II’ye (1391 - 1425) nikâhlandı.

Hacı Emir ve oğulları

Termeden Giresuna kadar, bazı kıyılar nazara alınmamak şartıyla, kıyı şeridi bu ailenin elinde bulunuyordu.

İlk zamanlar, bunlar, da Eretna hükümetine boyun eğmiş bu hükümetin yerine geçen Kadı Burhaneddin’i tanıyarak kendi sınırlan içinde ve iç içlerinde bağımsız egemenlik kurmayı şerefsizlik saymamışlardır. Bayram bey oğlu Hacı Emir, Trabzon İmparatoru Aleksi IV.’ün kızlarından Maria Komena ile evli idi.

Hacı Emir’in oğlu Süleyman Beğ Giresun’u fethetmiştir.

Osmanlılar Devrinde Samsun

Samsun ve Caniğin Osmanlılara Geçmesi

Yıldırım Bayezit ve bunu takip eden devirlerde ise Samsun ve Canik bölgesi Osmanlı tarihlerinde ehemmiyeti derecesinde mevki almaya başlar.

Yıldırım, hükümeti eline almış ve büyük kardeşi Yakup Çelebiyi babasının vasiyeti ve vezirlerin tavsiyesi ile Kosova savaş meydanında yok etmişti (1389).

Anadolu Bejleri Yıldırımın kardeşini öldürerek tahta çıkmasından doğan tesir ve infialden faydalanarak yeniden düşmanlık kapısını açtılar.

---

Dilcimen, Kazım. (1947), Samsun Tarihinde Önemli Olaylar, Samsun Halkevi Yayınları, Samsun