Cumhuriyetin ilk yıllarında Rize

Mesut Çapa - Cumhuriyetin ilk Yıllarında Rize

Milli Mücadele yıllarında liva merkezi olan Rize, 20 Nisan 1924’te vilayet haline getirildi.

Mutasarrıf Mehmet Hurşit Rey bu değişiklikten sonra görevini vali olarak sürdürdü.

1924 yılında merkez kaza 126.773, Pazar 53.162, Hopa 41.215 nüfusa sahipti.

1932 yılında, Rize merkez kazasında 2611 ev, 530 dükkân ve mağaza, 4 otel ve 5 han, 1 hastane, 1 kütüphane, 1 sinema (…) bulunuyor.

1 Haziran 1933’te Artvin ve Rize vilayetleri birleştirilerek merkezi Rize olmak üzere Çoruh vilayeti teşkil edildi.

2 Ocak 1956’da Çoruh ili tasfiye edildi.

Ağustos 1931 tarihinde Rize gazetesi çıkmaya başladı.

1923 yılında Rizeliler Atatürk’e hemşerilik teklifinde bulunmuşlardı. Mustafa Kemal Paşa, Nisan 1923’te Rizelilerin hemşeriliğini kabul ettiğini bildirdi.

Mustafa Kemal Paşa, 17-18 Eylül 1924 tarihinde Rize’yi ziyaret etti.

Aynı gün, şehirde iki çeşme ve yeni bir caddenin açılışı yapıldı.

Mataracı Mehmet Bey’in evinde ikamet etti.

…ertesi gün hükümet binasını ve daireleri ziyaret etti.

…hükümet binasından ayrılmakta olduğu sırada, Rize Müftüsü Mehmet Hulusi Efendi ve Pazar müftüleri bir dilekçe vererek kapatılan medreselerin yeniden açılmasını istediler.

Atatürk, “Medreseler kapanmıştır. Açılmayacaktır…” diyerek buna karşı çıkmıştı.

Rize’de 1923’te toplam 41 ilkokulda 61 öğretmen ve 332 öğrenci bulunuyordu.

1937- 1938 öğretim yılında 41 resmi gündüz, 1 özel olmak üzere 42 ilkokul vardı.

Rize Ortaokulu 1928-1929 öğretim yılında 166 (160 erkek, 6 kız) öğrencisi vardı.

1930-1931 öğretim yılında Rize Ortaokulu’ndan 3 kız, 4 erkek olmak üzere 7 öğrenci diploma aldı.

15 Haziran-1 Temmuz 1935 tarihlerinde yapılan ortaokul bitirme imtihanları sonunda 36 öğrenciden 16’sı başarılı olmuştu.

Halkevleri, ilk defa 19 Şubat 1932’de 14 il merkezinde, ikinci aşamada 24 Haziran 1932’de 20 il merkezinde birden faaliyete geçti. Rize Halkevi bu ikinci grup arasında yer almaktaydı.

Rize Halkevi 24 Haziran 1932 Cuma günü açıldı.

Açılışta, İstiklal Marşı’ndan sonra Cumhuriyet Yemini yapıldı.

Törende, ortaokul öğrencileri tarafından Behçet Kemal Çağlar’ın “Açılırken” adlı şiiri ile Feyzullah Sacit Bey’in “Türklük” adlı şiirleri okundu.

Cumhuriyet Sineması’nda bir müsamere verildi.

Akşam, Cumhuriyet Sineması’nda hasılatı Rize-İspir yolunda çalışanların iaşesine sarf edilmek üzere “Canavar” piyesi sahneye konuldu.

Rize Halkevi Cumhuriyet Halk Fırkası yönetimiyle işbirliği içinde bulunmaktaydı.

Rize’de kültürel faaliyetlere öncülük yapan öğretmenler, Halkevi’nin muhtelif kollarında temsil, konferans, kurs gibi muhtelif etkinliklere katılıyorlardı

Temmuz 1933 tarihinden itibaren her cuma günü merkezi köylere geziler düzenlenmeye başlandı. Bu ziyaretlerde köy meydanında “bayrak çekme merasimi” yapılacaktı.

1944 yılında Rize Halkevi’nin 9 kolunda 256 erkek ve 23 kadın Üye bulunuyordu.

1930’lu yıllarda, Rize’nin tek sineması olan Cumhuriyet Sineması’nda yerli ve yabancı filmler gösterilmekteydi.

Rize’ye ilk sesli sinema, Mart 1933’te Trabzon’dan Harunzade Hafız ve arkadaşı Hayrunnas Beyler tarafından getirildi.

1930’larda ezanın Türkçe okunması için sınava tabi tutulan köy imamlarının, büyük çoğunluğu Latin harflerini okuyamadı. Bu dönemde sadece 13 imama vesika verilmiş.

1932 yılı başlarında, ramazanın son günlerinden itibaren ilk defa Çarşı Camii’nde Türkçe ezan okunmaya başlandı. …müezzini Hafız Hakkı Efendi idi…

Rize-İspir yolu, vilayetin “şahdamarı” olarak görülmekteydi.

…yolun yapımını, 29 Mayıs 1931 günü, başlangıç noktası olarak tespit edilen Değirmendere Köprüsü başında “memurlar ve belediyeciler olduğu halde ellerinde kazma, kürek” başlatmıştı.

Rize-Karadere nahiyesi arasındaki 25 km’lik yolu yapmak üzere, bu güzergâhtaki mahalle ve köylerde oturanlar görevlendirildi

Kasım 1931’de Halk Fırkası Başkanı Mataracı Mehmet ve Belediye Başkanı (Mataracı) Hakkı…

Ağustos 1932 tarihine kadar 20 km’lik otomobil yolu yapılmıştı.

1945 yılına gelindiğinde henüz tamamlanamamıştı.

…

Toplumsal Tarih Dergisi, Sayı: 85, 2000, s. 41-47