Endüstri Sosyolojisi: Meslekler

Meslekler

Meslek; insanlara yararlı mal ya da hizmet üretmek ve karşılığında para kazanmak için yapılan, belli bir eğitimle kazanılan, sistemli bilgi ve becerilere dayalı, kuralları toplumca belirlenmiş etkinlikler bütünü olarak tanımlanabilir.

Meslek; Arapça bir kavramdır ve “suluk” kelimesinden üretilmiştir. Köküne bağlı olarak “yol, gidiş, usul, tarz, tertip” gibi anlamlara gelmektedir. İngilizce karşılığı ise “profession, vocation, occupation’’ kavramlarıdır.

Kişinin ilgi ve yeteneklerinin doğrultusunda seçmiş olduğu bir mesleği yapıyor olması; onun dünyadan zevk almasına, kişisel tatmin elde etmesi, ne işe yarar olma duygusu yaşamasına, başarı duygusunu hissetmesine, gizil güçlerini kullanmasına yarar sağlamaktadır.

Bir meslek sahibi olmak, sosyolojik olarak da çeşitli sonuçlar doğurur. Bu, birçok prestiji beraberinde getirebileceği gibi üyelerine pek çok ayrıcalık; sosyal, ekonomik, yasal ve politik üstünlükler sağlar.

Bu noktada iş ile meslek kavramlarını da birbirinden ayırmak gerekir. İş; meslek kavramı ile ilişkisi açısından değerlendirildiğinde çok basit anlamı ile kişinin herhangi bir zamanda, bir meslek içinde olmasını ifade etmektedir. Meslekte süreklilik esastır, insanın geçici olarak yaptığı işlere meslek olarak bakılamaz.

Meslek olgusunun biri teknik, diğeri de sosyal olmak üzere iki boyutundan söz edilebilir. Teknik boyut, sanayileşmeye bağlı uzmanlaşma gerektiren bilgiyi kapsar. Mesleğin sosyal boyutu ise toplum içinde kabul görme düzeyi ve diğer mesleklerle olan fonksiyonel ilişkidir.

Mesleği sebebiyle kişi, kendi kültürüyle insanlık kültürü arasındaki bağlantıyı keşfeder ve bu durum bireyin kendini insanlığın bir üyesi olarak kabul etmesini sağlar (insanlar bunu başka yollarla da yapabilir, meslek için zorlama bir açıklama olmuş).

Meslekler sosyolojisi alanında, hem düz meslekleri (occupation) hem de profesyonel nitelik taşıyan meslekleri (profession) betimleyen ayrı ayrı kavramlar ve yaklaşımlar kullanıldığı görülmektedir.

MESLEĞİ TANIMLAMAYA YÖNELİK YAKLAŞIMLAR

Nitelik Yaklaşımı

1. Profesyonel meslekler, kendilerine özgü bazı özelliklere sahiptirler.

2. Profesyonel meslekler, toplumdaki işbölümünde pozitif ve önemli bir rol oynar.

• Genel, Sistematik Bilgi: Profesyonel olan ve olmayan meslekler arasındaki en önemli ayrım, tutarlı bir sistem oluşturan bilgi birikiminden kaynaklanan bilgidir.

• Müşteriler Üzerinde Otorite: Profesyonel olmayan mesleklerdeki diğer bütün insanların müşterileri varken profesyonellerin müvekilleri vardır. Profesyonel meslek sahibi kişinin yaptığı işe müşterisi burnunu sokamaz.

• Kendi Çıkarlarından Çok Toplumun Çıkarlarına Yönelme: Profesyonelliğe yaklaşmış mesleklerde meslek topluluğunun çıkarının hâkim olduğu, buna karşılık profesyonel olmayan mesleklerin ise daha çok kendi çıkarları ile hareket ettikleri kabul edilmektedir.

• Dışsal Kontrol Yerine Öz Kontrol Mekanizması: Profesyonelin geniş bir alanı vardır ve bu alanda mesleğe yeni girecekleri seçmeleri, onları formel ve informel olarak eğitmeleri, etik kurallar geliştirmeleri ve profesyonel dernekler aracılığıyla bireysel profesyonelleri yargılamaları mümkün olmaktadır

• Mesleğin Profesyonel Olduğunun Toplum ve Yasalar Tarafından Onaylanması: Profesyonel meslek erbabının kendini ortaya koyabilmesi, tanınması ve onay görmesiyle mümkündür. Bu itibarı elde edebilmek için kendini kanıtlayıp, tüzel kişilikler aracılığıyla varlığını sağlamlaştırabilir.

• Ayırt Edici Bir Kültür: Profesyonel meslek, farklı bir mesleki kültür geliştirir.

Süreç Yaklaşımı

Süreç yaklaşımı, bir mesleğin profesyonel statüye ulaşmak için geçirdiği tarihsel aşamalara ve profesyonel bir mesleği karakterize eden içsel süreçlere odaklanan bir yaklaşımdır.

Bir işin profesyonel meslek olma yolunda geçtiği süreçler:

• Mesleğin tam zamanlı hâle gelmesi,

• İsim değişimi ile mesleğin özel olarak seçilmiş bazı kişilere ait bir nüfuz alanına sahip olması,

• Ulusal bir dernek kurulması

• Eğitim alanının açılması,

• Etik kurallarının belirlenmesi,

• Popüler ve yasal bir destek kazanmak için politik girişimlerde bulunulması.

PROFESYONEL MESLEK KAVRAMI VE TANIMI

Literatürde profesyonel mesleğin Orta Çağdan itibaren varlığını sürdürdüğü konusunda bir uzlaşma bulunmaktadır.

Oxford sözlüğü de profesyonel sözcüğünün türediği “profes” sözcüğünün ilk anlamının dinsel bir kökten geldiğini ve “dinsel bir düzen adına yemin etmeyi” dile getirdiğini bildirmektedir.

1675 yılından itibaren sözcük dinsel anlamını yitirmiş ve “yeteri kadar nitelikli olduğunu ifade etme” anlamına gelmeye başlamıştır.

Richard Hall profesyonel mesleklerin bir bilgi bütünü etrafında örgütlendiklerini belirtmiştir.

MESLEKLERİN TARİHSEL SÜREÇTE GEÇİRDİĞİ AŞAMALAR

Endüstri Devrimi Öncesi

Birçok profesyonel mesleğin antik çağlarda kökenleri olmakla birlikte modern tarihleri, Orta Çağın son dönemlerinde kilise ve lonca örgütlerinin egemen olması ile başlar.

Lonca; sanat sahiplerinin ve esnafın kendi aralarında kurdukları düzeni, birliği ve özel işleri için toplandıkları yeri ifade etmektedir.

Üniversiteler bugünkü anlamda eğitim veren kurumlar olmamakla birlikte günümüzde profesyonel olarak sınıflandırdığımız iş çeşitlerine yönelik ders veren okullardı.

Endüstri Devrimi’nin Getirdikleri

19. yüzyıldan itibaren profesyonel meslekler artık bir statü olmaktan çıkmıştır (çalışmadan kazanmak artık mümkün değildir). Endüstri Devrimi ile birlikte statünün yeni tanımlayıcı işareti, giderek sosyal açıdan önemli hizmetlerin sağlanmasında kullanılan entelektüel becerilere dayanmaya başlamıştır.

Bilgi Toplumunun Yarattığı Dönüşümler

Son yüz yıl içinde yaşanan en önemli sosyal değişim; önce çiftçinin, ardından endüstri işçisinin önemini yitirerek egemenliği hizmet sınıfına bırakmış olmalarıdır. Bilgi toplumu, görülmemiş bir hızla bilginin toplanması, işlenmesi ve dağıtılmasıyla ilgili faaliyetlerin arttığı bir toplumdur.

Günümüzde profesyoneller; oldukça karmaşık ve anlaşılması güç bir doğası olan teknik bilgi beceriye sahip, eğitim almamış bir kişinin baş edemeyeceği kişisel ve teknik sorunları çözümlemek için ihtiyaç duyulan kişiler olarak anlaşılmaktadırlar. Bilgi toplumu öncesi dönemlerle karşılaştırıldığında profesyonellerin günümüzdeki en önemli özelliklerinden biri de sahip oldukları bilgi ve becerilerin toplumda sadece bazı elitlere değil toplumun bütün kesimlerine hitap eden nitelikte olmasıdır.

Profesyonellik nosyonu toplumun tamamına iki şekilde nüfuz eder. İlk olarak profesyonel hiyerarşiler, toplumun sosyal piramidinde daha aşağılara kadar uzanır. Profesyonelin imtiyazı herkes için caziptir. Diğer yandan beşeri sermayeyi vurgulayan, üstün yetenekli ve farklılaşmış işgücünün liyakata dayalı seçim süreci de profesyonelliğin topluma nüfuz etmesinde rol oynayan ideallerdir.

MESLEKLERE YÖNELİK TEORİK YAKLAŞIMLAR

Meslekler sosyolojisi alanında 1960’ların sonlarına kadar olan dönem, fonksiyonalist teorilerin geliştirildiği ve baskın olduğu bir dönem olmuştur. Fonksiyonalist modele göre profesyonel meslekler, toplumun değer ve hedeflerini yansıtan durağan kurumlardır. Fonksiyonalist modelin temel savı, profesyonel mesleklerin toplumsal iş bölümünde pozitif ve önemli bir rol oynadıklarıdır.

Müşterinin profesyonele güvenmesini, profesyonelin de hem müşterisine hem de meslektaşına saygı göstermesini de içeren bu ilişki “uzmanlık asimetrisi” olarak da adlandırılmaktadır.

1960’lardan itibaren çatışmacı yaklaşım gündeme gelmiştir. Çatışmacı teori, profesyonel gücü daha çok profesyonel bireyin hem meslek içindeki hem de meslek dışındaki faaliyetleri çerçevesinde değerlendirmektedir.

Profesyonel mesleklere kurumsal bir bakış açısı ile yaklaşan yaklaşımlar ise profesyonel meslekleri diğer bütün sosyal kategorilerden daha fazla düzeyde kurumsal bir birim olduklarını ileri sürmektedirler. Profesyonel otoritenin çeşitli belirsizliklerle başa çıkabilmek için bir çerçeve sağlayan kültürel bilişsel, normatif ve düzenleyici ögeleri yaratma ve uygulama kapasitesine dayandığı görüşü kurumsal bakış açısının temelini oluşturmaktadır.

Fonksiyonalistlerin bakış açısı ile bakıldığında meslekler, toplumda önemli ve olumlu birçok fonksiyon üstlenmiş durumdadır. Diğer yandan çatışmacı teorinin öngörüleri çerçevesinde de bakıldığında mesleklerin ve meslek üyelerinin göz ardı edilemez bir gücü temsil ettikleri de bir gerçektir. Bunun yanında mesleklerin ve profesyonel mesleklerin toplumsal koşullar içinde yapılanmasında devletin de önemli bir rolü olduğu bilinmektedir.

---

Endüstri Sosyolojisi

Editör: Prof. Dr. Veysel Bozkurt & Prof. Dr. Nadir Suğur

Anadolu Üniversitesi Yayını, Yayın No: 2327

Kasım 2011